Για την Επιθεώρηση των Δικαστικών Λειτουργών[1]

Χριστόφορος Κοσμίδης, αρεοπαγίτης

Προδιάθεση

            Πριν από αρκετά χρόνια, όταν κάποιος συνεργάτης μετέφερε στη Διεύθυνση της ΕΣΔι[2] την ιδέα ενός γάλλου συναδέλφου[3], να διοργανώσουμε ένα ελληνογαλλικό συνέδριο για ζητήματα Επιθεώρησης, εισέπραξε την απάντηση ότι «τα ζητήματα της Επιθεώρησης δεν έχουν καμιά σχέση με το εκπαιδευτικό έργο της Σχολής». Και, επειδή ο συνεργάτης ήταν λίγο επίμονος, βρέθηκε ο ίδιος εκτός Σχολής. Βλέπετε, όμως, ότι οι καιροί αλλάζουν. Ή, μάλλον, ότι τα πράγματα ωριμάζουν!

            Υπήρχε και εξακολουθεί να υπάρχει ένα βασικό ερώτημα: «Πόσο αποτελεσματική είναι η λειτουργία της δικαιοσύνης μέσα σ’ ένα κράτος δικαίου». Στο δικό μας χώρο, ακόμη και οι πιο αισιόδοξοι παρατηρητές δίνουν την απάντηση ότι «η αποτελεσματικότητα της δικαιοσύνης βρίσκεται σε πολύ χαμηλό επίπεδο». Τι φταίει γι’ αυτό;

            Έχουμε συνηθίσει, όταν αναζητούμε ευθύνες για δυσλειτουργίες γενικής φύσεως, να αποφαινόμαστε, με ευκολία, ότι «φταίει η Πολιτεία, που δεν δημιουργεί τις αναγκαίες υποδομές, για ένα καλύτερο αποτέλεσμα». «Πολιτεία», όμως, είμαστε όλοι, όσοι διαχειριζόμαστε ένα μικρό ή μεγαλύτερο κομμάτι ευθύνης για τα κοινά και, με τον τρόπο αυτό, συμβάλλουμε, λίγο ή πολύ, στη λειτουργία του πολιτεύματος: από τον κάθε υπουργό μέχρι τον τελευταίο ψηφοφόρο.

            Η δικαιοσύνη απονέμεται από δικαστές[4]. Κατά συνέπεια, άσχετα προς την επάρκεια ή την ανεπάρκεια των υποδομών, οι δικαστές δεν μπορούμε να αποποιηθούμε το μερίδιο της ευθύνης για τη μικρή αποτελεσματικότητα της τρίτης Λειτουργίας. Δεν φταίμε για όλα εμείς! Αλλά θα ήταν κοντόφθαλμο το να επιμείνουμε στο ότι φταίνε μόνο κάποιοι άλλοι. Γίνεται, έτσι, φανερό ότι, μεταξύ πλειόνων προσπαθειών, η αντικειμενική αξιολόγηση των δικαστικών λειτουργών αποτελεί μια διαδικασία πιστοποίησης, θετικής ή αρνητικής, της αποτελεσματικότητας της δικαιοσύνης. Η ευθύνη μας, σε σύνδεση με το γενικό θέμα του παρόντος προγράμματος επιμόρφωσης, έγκειται στο πώς μπορούμε να βελτιώσουμε το ισχύον σύστημα αξιολόγησης των δικαστικών λειτουργών.

            Για να βελτιώσουμε το οποιοδήποτε σύστημα, πρέπει να έχουμε εντοπίσει τις αδυναμίες του. Και, βέβαια, πρέπει να θέλουμε να το βελτιώσουμε. Διότι, εφ’ όσον μας βολεύει η τυχόν υπολειτουργία του, δεν υπάρχει λόγος να συζητάμε για βελτίωση. Μια αντικειμενική αξιολόγηση, προσανατολισμένη πάντοτε στην αποτελεσματικότητα της δικαιοσύνης, προϋποθέτει ένα αξιόπιστο σύστημα Επιθεώρησης, το οποίο, χωρίς συναισθηματισμούς και ισοπεδωτικές πρακτικές, είναι σε θέση να προωθεί τους επαρκείς και να αποβάλλει τους ανεπαρκείς.

            Για το ζήτημα αυτό, λοιπόν, μου ανατέθηκε να διατυπώσω κάποιες σκέψεις[5], οι οποίες προήλθαν από την εμπειρία, που απέκτησα κατά το προηγούμενο δικαστικό έτος[6]. Πρόκειται για προσωπικές απόψεις, οι οποίες δεν απηχούν θέσεις ούτε της Σχολής ούτε της δικαστικής ηγεσίας. Παρά ταύτα, ίσως μπορούν να αποτελέσουν αφορμή για κάποιον προβληματισμό. Για κάποιο διάλογο, από τον οποίο ενδέχεται να έρθει μια μικρή βελτίωση. Ώστε να έχουμε πιο αξιόπιστα αποτελέσματα και περισσότερη δικαιοσύνη για τους καλούς δικαστές.

Για το νομοθετικό πλαίσιο της αξιολόγησης των δικαστικών λειτουργών

            Στη διάταξη του άρθρου 87 παρ.3 του Συντάγματος ορίζεται ότι «Η Επιθεώρηση των τακτικών δικαστών ενεργείται από δικαστές ανώτερου βαθμού καθώς και από τον Εισαγγελέα και τους αντεισαγγελείς του Αρείου Πάγου, των δε εισαγγελέων από αρεοπαγίτες και εισαγγελείς ανώτερου βαθμού, σύμφωνα με τους ορισμούς του νόμου». Η διατύπωση αυτή εμφανίζει δύο αδυναμίες. Πρώτα δίνει την εσφαλμένη εντύπωση ότι η Επιθεώρηση αναφέρεται μόνο στους δικαστές και εισαγγελείς της πολιτικής και ποινικής δικαιοσύνης. Ενώ από τις διατάξεις του «Κώδικα Οργανισμού Δικαστηρίων και Κατάστασης Δικαστικών Λειτουργών»[7] καθίσταται σαφές ότι επιθεωρούνται και όλοι οι δικαστές της διοικητικής δικαιοσύνης[8]. Και έπειτα, δημιουργεί κάποιο πρόβλημα στους δικαστές της καθημένης δικαιοσύνης, στην έκταση που επιτρέπει την Επιθεώρησή τους και από αντεισαγγελείς του Αρείου Πάγου. Παρά το γεγονός ότι το πρόβλημα αυτό έχει αμβλυνθεί με τις τροποποιήσεις, που εν τω μεταξύ επήλθαν στις διατάξεις του ΚΟΔΚαΔΛ[9], νομίζουμε ότι, σε μια μελλοντική αναθεώρηση, θα ήταν σκόπιμο να μελετηθεί η αναμόρφωση του άρθρου 87 παρ.3 του Συντάγματος πάνω στην ακόλουθη βάση: «Η Επιθεώρηση των δικαστικών λειτουργών όλων των κλάδων διενεργείται από δικαστικούς λειτουργούς ανώτερου βαθμού του αυτού κλάδου, σύμφωνα με τους ορισμούς του νόμου. Ο Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου δύναται να επιθεωρεί όλους τους δικαστικούς λειτουργούς της πολιτικής και ποινικής δικαιοσύνης». Πριν από το διορισμό, η αξιολόγηση των δικαστικών λειτουργών γίνεται στο πλαίσιο της δικαστικής εκπαίδευσης, κατά τις διάφορες φάσεις αυτής και με ποικίλους τρόπους, όπως ειδικότερα προβλέπεται από τις διατάξεις του οργανικού νόμου για την ΕΣΔι[10]. Μετά το διορισμό, η αξιολόγηση γίνεται στο πλαίσιο της τακτικής, ετήσιας Επιθεώρησης, που διενεργείται σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 80 έως 89 του ΚΟΔΚαΔΛ.

            Αποτελεί τιμή για τη δικαιοσύνη το γεγονός ότι ο θεσμός της Επιθεώρησης διατηρήθηκε στους κόλπους της[11], ακόμη και σε εποχές που και μόνο η ιδέα της αξιολόγησης των υπηρετούντων στον ευρύτερο δημόσιο τομέα ήταν ενοχλητική. Παρά ταύτα, δεν πρέπει να εφησυχάζουμε. Η Επιθεώρηση υπάρχει πάντα για τους δικαστικούς λειτουργούς, αλλά πολύ συχνά αποδεικνύεται άδικη ή αναποτελεσματική. Άδικη, σε βάρος των καλών δικαστών, όταν οι επιθεωρητές είναι ιδιαίτερα «εύκολοι» στη χρησιμοποίηση των «επάνω» χαρακτηρισμών της κλίμακας αξιολόγησης, η οποία είναι ιδιαίτερα «κοντή»[12]. Και αναποτελεσματική, με την έννοια ότι δεν κατορθώνει, έγκαιρα, να αποβάλει τους ανεπαρκείς ή προβληματικούς δικαστές, στην περιορισμένη έκταση που και αυτοί απαντώνται στο σώμα[13].

Για την επιλογή των οργάνων της Επιθεώρησης

            Το έργο του επιθεωρητή είναι ουσιαστικό, υπεύθυνο και βαρύ. Κάνουν λάθος, όσοι το βλέπουν σαν παροδική, υπηρεσιακή ελάφρυνση. Η αποτελεσματική άσκησή του προϋποθέτει καλή γνώση του αντικειμένου, ορθολογική μέθοδο εργασίας και χρονικώς εκτεταμένη απασχόληση[14]. Ο χρόνος, που πρέπει να διαθέσει ο επιθεωρητής για μια συνεπή εκπλήρωση των υποχρεώσεών του, είναι πολύ περισσότερος από εκείνον, που, συνήθως, διαθέτει για την άσκηση των καθηκόντων του στο ανώτατο δικαστήριο. Αν και, ως θεσμός, η Επιθεώρηση των δικαστηρίων υφίσταται εδώ και πολλές δεκαετίες, δεν έχει επιτύχει, μέχρι σήμερα, τη διαμόρφωση μιας σοβαρής μεθοδολογίας για τη λειτουργία της[15]. Η ενασχόληση όλων, όσοι καλούνται να υπηρετήσουν το θεσμό, είναι τυχαία και πρόσκαιρη, διότι η επιλογή τους γίνεται με κλήρωση και η θητεία τους έχει ενιαύσια διάρκεια[16]. Έτσι, αφ’ ενός δεν μπορεί να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο της επιλογής προσώπων που δεν έχουν τη δυνατότητα να ασκήσουν αποτελεσματικά τα καθήκοντά τους και αφ’ ετέρου δεν αξιοποιείται η εκάστοτε αποκτώμενη εμπειρία[17]. Όλοι αρχίζουν άπειροι[18] και αυτοσχεδιάζουν.

            Θα ήταν σκόπιμο να δημιουργηθεί μια υπηρεσία Επιθεώρησης με ευρύτερη και μονιμότερη στελέχωση. Με επιλογή επιθεωρητών από την οικεία Ολομέλεια, χωρίς κλήρωση ή προσήλωση στην αρχαιότητα, αλλά με βάση την προσδοκία της αποτελεσματικότερης άσκησης των ανατιθέμενων καθηκόντων[19]. Με διετή θητεία, η οποία θα μπορεί να ανανεώνεται άπαξ, εφ’ όσον κριθεί ευδόκιμη ή να διακόπτεται πρόωρα, εφ’ όσον είναι αναποτελεσματική. Με ενίσχυση της υπηρεσίας από προέδρους εφετών ή παλαιούς εφέτες, οι οποίοι, κατανεμημένοι αντίστοιχα, θα συνεργάζονται με τον οικείο επιθεωρητή, ως ομάδα. Δηλαδή από συνεργάτες, οι οποίοι μπορούν να έχουν προσωπική αντίληψη για την ποιότητα των κατώτερων δικαστικών λειτουργών της περιφέρειάς τους, διότι, συνήθως, έχουν προσέξει τη δουλειά τους κατά την προηγηθείσα εκδίκαση εφέσεων, επί αποφάσεων που έχουν εκδώσει οι επιθεωρούμενοι. Με κατανομή των επιθεωρητών στις διάφορες περιφέρειες Επιθεώρησης σύμφωνα με τη δυνατότητά τους για συχνότερη φυσική παρουσία εκεί. Με συγκρότηση του τριμελούς συμβουλίου, που διευθύνει και εποπτεύει την Επιθεώρηση[20], από πρόσωπα που έχουν ασκήσει προηγουμένως καθήκοντα επιθεωρητή[21]. Με δυο λόγια, θα ήταν σκόπιμο να συσταθεί μια αυτοτελής υπηρεσία με τέτοιες προϋποθέσεις, ώστε από τη λειτουργία της να δημιουργείται ένα είδος «καλής πρακτικής»[22], μεταφερόμενης από τους παλαιότερους προς τους νεότερους, κατά τη σταδιακή εναλλαγή τους.

Για το έργο του επιθεωρητή

            Επικρατεί η εντύπωση ότι αντικείμενο της Επιθεώρησης είναι η αξιολόγηση των υπηρετούντων δικαστικών λειτουργών. Ασφαλώς είναι, αλλά δεν είναι μόνο αυτή. Σύμφωνα με τις διατάξεις του ΚΟΔΚαΔΛ, ο επιθεωρητής πρέπει να ελέγχει και να διατυπώνει άποψη ως προς την επάρκεια των υποδομών, τον τρόπο λειτουργίας της γραμματείας κάθε δικαστικής υπηρεσίας και την ενημερότητά της από άποψη διεκπεραίωσης της δικαστικής εκκρεμότητας[23]. Από τον έλεγχο της ενημερότητας προκύπτει, τελικώς, η αποτελεσματικότητα εκάστης δικαστικής υπηρεσίας. Αν ληφθεί υπ’ όψη η εκκρεμότητα που υπήρχε την 15^η Σεπτεμβρίου του έτους, κατά το οποίο αρχίζει το επιθεωρούμενο χρονικό διάστημα, η δικαστική υλη που εισήχθη από την 16^η Σεπτεμβρίου μέχρι την 15^η Σεπτεμβρίου του επόμενου ημερολογιακού έτους (ήτοι εντός του επιθεωρούμενου χρονικού διαστήματος) και η δικαστική ύλη που διεκπεραιώθηκε κατά το εν λόγω χρονικό διάστημα, είναι δυνατό να εξαχθεί ένα ποσοστό επί τοις εκατόν που θα εκφράζει την αποτελεσματικότητα για κάθε κατηγορία υποθέσεων ή είδος διαδικασίας. Με τη σύγκριση των ποσοστών αυτών, είναι δυνατό να δημιουργηθεί άποψη για την αποτελεσματικότητα των δικαστηρίων και των εισαγγελιών όλης της Επικράτειας. Και, κατόπιν, να φανεί σε ποιες υπηρεσίες οι τοποθετημένοι λειτουργοί απέδωσαν περισσότερο και σε ποιες λιγότερο. Οπότε, αφού ληφθούν υπ’ όψη και οι περιστάσεις, υπό τις οποίες αυτοί λειτούργησαν, να διαγνωσθεί σε ποιους πρέπει έπαινος και σε ποιους ψόγος.

            Ακόμη, ο επιθεωρητής έχει και τη γενική υποχρέωση «να επιλαμβάνεται όλων των θεμάτων που εμπίπτουν στην Επιθεώρηση και ανακύπτουν κατά τη διάρκεια της θητείας του»[24]. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο επιθεωρητής είναι υποχρεωμένος να λειτουργεί ελεγκτικά και να προκαλεί φόβο στους επιθεωρούμενους. Πρέπει, αντίθετα, να λειτουργεί ως σημείο αναφοράς γι’ αυτούς, προκειμένου, εφ’ όσον το ζητούν, να μπορούν να βρουν ενθάρρυνση ή καθοδήγηση σε πρακτικά ζητήματα, τα οποία τους δυσκολεύουν. Πρέπει να μπορεί να στηρίζει τους διευθύνοντες τα δικαστήρια της περιφέρειάς του, κατά την επίλυση δυσχερών ζητημάτων, που ανάγονται στην οργάνωση της υπηρεσίας, στη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού και στη διατήρηση ισορροπιών μεταξύ των δικαστηρίων και των συνεργαζόμενων υπηρεσιών ή άλλων φορέων που συνδέονται με τη λειτουργία τους. Παράλληλα, πρέπει να λειτουργεί και ως «κυματοθραύστης» των ποικίλων παραπόνων ή της αγανάκτησης των «πελατών»[25] της δικαιοσύνης, όταν αυτοί έχουν την εντύπωση ότι ταλαιπωρούνται αδίκως από τις δυσλειτουργίες της ή ότι αντιμετωπίζονται μεροληπτικώς. Η σωστή διαχείριση όλων αυτών των ζητημάτων αυξάνει, σημαντικά, την απασχόληση του επιθεωρητή. Κατά κανόνα, όμως, επαυξάνει και το κύρος της δικαιοσύνης! Αποτρέπει κάποιες άστοχες, δημόσιες επικρίσεις, που το υπονομεύουν. Για να επιτευχθούν όλα αυτά, απαιτούνται ιδιαίτερες δεξιότητες και κατάλληλη προετοιμασία[26]. Και, επί πλέον, απαιτείται οργανωμένη λειτουργία του αποκεντρωμένου γραφείου Επιθεώρησης στο μεγαλύτερο από τα εφετεία εκάστης περιφέρειας, με συχνή, φυσική παρουσία του οικείου επιθεωρητή εκεί[27].

Για τη μέθοδο της Επιθεώρησης

            Στην «κοινωνία της πληροφορίας»[28] η ατομική επιθεώρηση των δικαστικών λειτουργών δεν είναι δυνατό να στηρίζεται στην επισκόπηση μερικών, μη συγκρίσιμων, φυσικών αριθμών[29] και κάποιων κειμένων της δικαστηριακής πράξης, που υποδεικνύουν οι επιθεωρούμενοι[30]. Οι αριθμοί δεν σημαίνουν τίποτε, αν δεν συγκριθούν με το σύνολο των προσώπων που εργάσθηκαν στην ίδια υπηρεσία ή διαδικασία και με το έργο που συνολικώς έχει παραχθεί. Τα αριθμητικά στοιχεία πρέπει να παρέχονται με στατιστική απεικόνιση. Το δείγμα δουλειάς εκάστου επιθεωρούμενου δεν αρκεί να υποδεικνύεται από τον ίδιο, αλλά πρέπει και να επιλέγεται, παράλληλα, από τον επιθεωρητή. Πρόσφορο στοιχείο αξιολόγησης είναι το ποσοστό ενδίκων μέσων που ασκήθηκαν κατά των αποφάσεων του κάθε επιθεωρούμενου και, αντιστοίχως, αυτό των ενδίκων μέσων που έγιναν δεκτά σε βάρος αποφάσεων του ιδίου. Η έρευνα αυτή κατ’ ανάγκη πρέπει να ανάγεται και πριν από το επιθεωρούμενο χρονικό διάστημα[31], πράγμα, άλλωστε, που έχει προβλεφθεί, πρόσφατα, σε βάθος πενταετίας[32]. Πρέπει, επίσης, να αξιολογείται η αποτελεσματικότητα σε ατομικό επίπεδο, ως ποσοστό συναγόμενο από την προηγούμενη εκκρεμότητα, από τη χρέωση εντός του επιθεωρούμενου χρονικού διαστήματος και από την αντίστοιχη διεκπεραίωση υποθέσεων[33]. Ακόμη, έχει σημασία, για την αποτελεσματικότητα των προεδρευόντων ποινικών δικαστών, το να φαίνεται, πέραν του αριθμού των δικασίμων στις οποίες προήδρευσε ο καθένας, ο αριθμός των υποθέσεων που κλήθηκε να δικάσει και ο αντίστοιχος αριθμός των υποθέσεων που πράγματι δίκασε, εκδίδοντας οριστική και όχι παρεμπίπτουσα ή αναβλητική απόφαση[34]. Όλα αυτά και, ίσως, πολλά άλλα ακόμη, όπως οι άδειες που έλαβε ο επιθεωρούμενος κατά τα τελευταία χρόνια και η αιτία της καθεμιάς, η σπουδαιότητα των δικαστικών υπηρεσιών στις οποίες υπηρέτησε κλπ, θα πρέπει να φαίνονται στις ατομικές εκθέσεις επιθεώρησης. Οπότε, είναι επιτακτική η πλήρης αναμόρφωση της δομής τους[35]. Και η αναμόρφωση αυτή δεν υπάρχει λόγος να γίνει με απόφαση του Υπουργού Δικαιοσύνης[36], αφού, όπως είναι προφανές, δεν είναι εφικτό να υπάρξει ένα ενιαίο έντυπο για όλους τους κλάδους και τους βαθμούς των δικαστικών λειτουργών. Κατά συνέπεια, εναπόκειται στα προϊστάμενα όργανα Επιθεώρησης να αυτοσχεδιάσουν ορθολογικά. Και, βέβαια, όχι με την κατάρτιση ενός νέου «εντύπου», που θα είναι, πλέον, ξεπερασμένο, αλλά ενός ηλεκτρονικού προτύπου με υποχρέωση ηλεκτρονικής συμπλήρωσης και δυνατότητα αυτόματης εξαγωγής μαθηματικών ή στατιστικών αποτελεσμάτων.

Για την κλίμακα αξιολόγησης

            Μια δίκαιη και αποτελεσματική αξιολόγηση προϋποθέτει πολλαπλότητα στα βαθμολογούμενα κριτήρια και ευρύτητα στην ευχέρεια της στάθμισής τους. Για παράδειγμα, η ποιοτική απόδοση των επιθεωρούμενων δεν μπορεί να έχει ενιαίο βαθμό με την ποσοτική απόδοση, αφού η τελευταία συνδέεται με τον αριθμό των εκδιδόμενων αποφάσεων και την ταχύτητα διεκπεραίωσης. Παρομοίως, η ικανότητα στην απονομή της δικαιοσύνης δεν είναι κατ’ ανάγκη η αυτή, όταν συνδέεται με τη διατύπωση των αποφάσεων και όταν αναφέρεται στη διεύθυνση της διαδικασίας. Ακόμη, η κοινωνική συμπεριφορά, για την οποία, κατά κανόνα, δεν έχουμε στοιχεία στάθμισης και η οποία, ως εκ τούτου, για όλους τεκμαίρεται εξαιρετική, δεν μπορεί να έχει ενιαίο βαθμό με την υπηρεσιακή συμπεριφορά, η οποία είναι συνάρτηση της προθυμίας του επιθεωρούμενου για την υπηρεσία, της συνέπειας προς τις υποχρεώσεις του και της καλής συνεργασίας με τους συναδέλφους του και τη γραμματεία[37]. Τα κριτήρια αυτά πρέπει να διαχωρίζονται και να βαθμολογούνται αυτοτελώς[38]. Περαιτέρω, η προβλεπόμενη κλίμακα αξιολόγησης είναι βραχεία[39]. Οι κατά καιρούς επιθεωρητές προσπάθησαν να τη διευρύνουν οίκοθεν, δημιουργώντας ενδιάμεσες βαθμίδες με την προσθήκη των λέξεων «υπερβαίνει» ή «εγγίζει». Οι προσθήκες αυτές, όμως, που δεν προβλέπονται στο νόμο, λογίζονται ως μη γεγραμμένες. Οπότε για την αξιολόγηση ισχύει η αμέσως κατώτερη βαθμίδα. Η κλίμακα πρέπει να διευρυνθεί, για να προσφέρει τη δυνατότητα μιας πιο αντικειμενικής σύγκρισης των επιθεωρούμενων μεταξύ τους. Θα μπορούσε να διπλασιασθεί, ως εξής: 1) εξαίρετη, 2) άριστη, 3) πολύ καλή, 4) αρκετά καλή, 5) καλή, 6) σχεδόν καλή, 7) μέτρια και 8) ανεπαρκής[40]. Και βέβαια, θα πρέπει να ξεφύγουμε από τη λογική της «χρησικτησίας» στην αξιολόγηση. Δεν μπορεί να υπάρχει «κατοχύρωση» στη βαθμολογία, με την έννοια ότι ο βαθμός που δόθηκε άπαξ σε ένα κριτήριο αξιολόγησης δεν είναι δυνατό να υποβιβασθεί, παρά μόνο με ειδική αιτιολογία που θα κριθεί επαρκής από το συμβούλιο Επιθεώρησης. Με τη βαθμολογία, ο επιθεωρητής εκφράζει την προσωπική του άποψη, που διαμορφώνεται από τον έλεγχο της εργασίας εκάστου επιθεωρούμενου σε συνδυασμό με τα προσωπικά του πρότυπα[41]. Δεν είναι δυνατό να του ζητείται να αιτιολογήσει ειδικώς το γιατί π.χ. δεν θεωρεί «εξαίρετη» την κρίση και αντίληψη ενός επιθεωρούμενου, πράγμα που είχε κάνει ο προκάτοχός του[42], αλλά «πολύ καλή», διότι κάποιοι άλλοι επιθεωρούμενοι, στους οποίους αποφάσισε να δώσει το βαθμό «εξαίρετη» στο εν λόγω κριτήριο, είναι πολύ ανώτεροι από τον συγκεκριμένο. Και εδώ, ακριβώς, είναι που χρειάζεται αναμόρφωση το σύστημα προσφυγής του επιθεωρούμενου στο συμβούλιο Επιθεώρησης[43]. Προκειμένου να γίνει διόρθωση μιας έκθεσης Επιθεώρησης, θα πρέπει ο εισηγητής του συμβουλίου να επαναλάβει τις ενέργειες, στις οποίες προέβη ο επιθεωρητής για να καταλήξει στην αξιολόγηση, που έκανε. Να ξαναδιαβάσει τις ίδιες αποφάσεις[44] και να ξαναμιλήσει με τα πρόσωπα που αναφέρονται στο άρθρο 84 παρ.7 του ΚΟΔΚαΔΛ, διασταυρώνοντας τις πληροφορίες και σχηματίζοντας προσωπική άποψη[45].

Επίλογος

            Πλησιάζοντας στο τέλος της δικαστικής σταδιοδρομίας μου, έχω την εντύπωση ότι τα προβλήματα της δικαιοσύνης δεν πρόκειται να λυθούν με νομοθετικές μεταβολές. Το Σύνταγμα έχει δώσει τις ορθές κατευθύνσεις. Ο κοινός νομοθέτης, κατά καιρούς, κάνει τις ορθές επιλογές. Δυστυχώς, κάποιοι επιτήδειοι, πολύ συχνά, κατορθώνουν να τις αλλοιώνουν. Αν είναι σωστά, κάποια από τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, χρειάζονται αντίστοιχες νομοθετικές παρεμβάσεις για να εφαρμοσθούν. Και πάλι, όμως, οι παρεμβάσεις αυτές θα αποβούν αλυσιτελείς, στο βαθμό που είτε τα όργανα της Επιθεώρησης είτε οι ίδιοι οι επιθεωρούμενοι δεν θα θελήσουν να ξεφύγουν από τις ανώδυνες τυπικότητες του συστήματος, που ισχύει σήμερα. Η πρόκληση για τον καθένα μας είναι το κατά πόσο θα θελήσει να βγει από το βόλεμά του. Το κατά πόσο θα θελήσει να κάνει τη δουλειά του με επιμέλεια και αυταπάρνηση. Πόσο θα αγαπήσει τη «Λειτουργία» του. Πόσο θα αγαπήσει εκείνους, για τους οποίους την επιτελεί[46].

---

[1] Εισήγηση στο επιμορφωτικό σεμινάριο, που διοργάνωσε η Εθνική Σχολή Δικαστικών Λειτουργών στη Θεσσαλονίκη, την 30^η και 31^η Ιανουαρίου 2014, με το γενικό θέμα: «Η άσκηση του δικαστικού και εισαγγελικού λειτουργήματος: προβλήματα και προοπτικές». Ο τίτλος της εισήγησης στο πρόγραμμα του σεμιναρίου ήταν «Σκέψεις ενός Επιθεωρητή».

[2] Η γνωστή συντομογραφία της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών.

[3] Της Sylvie Ceccaldi - Geubel, που από τη διεύθυνση επιμόρφωσης και διεθνών σχέσεων της γαλλικής σχολής δικαστών (ΕΝΜ), στο Παρίσι, είχε μεταπηδήσει στην εκεί κεντρική υπηρεσία επιθεώρησης των Δικαστηρίων. Στη Γαλλία, η Επιθεώρηση των δικαστηρίων λειτουργεί ως αυτοτελής υπηρεσία στο πλαίσιο του Ανωτάτου Δικαστικού Συμβουλίου, το οποίο, επίσης, λειτουργεί ως ανεξάρτητη αρχή που δεν έχει αμιγώς δικαστική σύνθεση και συμπαρίσταται τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας κατά την εγγυητική του λειτουργία υπέρ της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης (άρθρο 64 του ισχύοντος Συντάγματος της Γαλλικής Δημοκρατίας).

[4] Όπου ο όρος αυτός διατυπώνεται χωρίς πρόσθετο προσδιορισμό, υποδηλώνει όχι μόνο τους δικαστές των πολιτικών – ποινικών δικαστηρίων, αλλά και τους εισαγγελείς.

[5] Πολλές από τις σκέψεις, που ακολουθούν, είχαν αναπτυχθεί από το συντάκτη της παρούσας, στο συνέδριο της Εταιρίας Δικαστικών Μελετών, που έγινε στο ξενοδοχειακό συγκρότημα «Costa Navarino», στην Πύλο της Μεσσηνίας, σε συνεργασία με το Δικηγορικό Σύλλογο Καλαμάτας, την 18^η και 19^η Οκτωβρίου 2013, με το γενικό θέμα: «Συνταγματική Αναθεώρηση και Δικαστική Εξουσία». Η εισήγηση εκείνη δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Συνήγορος», που εκδίδεται από τη «Νομική Βιβλιοθήκη», τεύχος 100/2013 σελ. 36 επ.

[6] Ως επιθεωρητής στη Θ’ περιφέρεια Επιθεώρησης, που περιλαμβάνει τα Εφετεία Θεσσαλονίκης, Θράκης και Δυτικής Μακεδονίας και τα υπ’ αυτά 18 Πρωτοδικεία, με οιονεί «έδρα» το αποκεντρωμένο γραφείο επιθεώρησης που λειτούργησε στο Εφετείο Θεσσαλονίκης (βλ. άρθρο 81 παρ.1 και 3 του ΚΟΔΚαΔΛ).

[7] Του ν. 1756/1988, όπως έχει τροποποιηθεί έκτοτε κατ’ επανάληψη και ισχύει σήμερα. Στο εξής αναφέρεται με τη συντομογραφία ΚΟΔΚαΔΛ.

[8] Άρθρο 82 του ΚΟΔΚαΔΛ, που ρυθμίζει αναλυτικά τα ζητήματα της επιθεώρησης στο Συμβούλιο της Επικρατείας, στο Ελεγκτικό Συνέδριο και στα τακτικά διοικητικά δικαστήρια.

[9] Σύμφωνα με το άρθρο 81 παρ.1 του ΚΟΔΚαΔΛ, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 102 του ν. 4055/2012, οι αντεισαγγελείς του Αρείου Πάγου ορίζονται ως επιθεωρητές μόνο στις Γ’, Δ’ και Η’ περιφέρειες επιθεώρησης, στις οποίες περιλαμβάνονται μόνο συγκεκριμένες εισαγγελίες και οι σ’ αυτές υπηρετούντες εισαγγελικοί λειτουργοί.

[10] Του ν. 3689/2008, με τίτλο «Εθνική Σχολή Δικαστικών Λειτουργών και άλλες διατάξεις», όπως έχει τροποποιηθεί προεχόντως με το ν. 3910/2011 και ισχύει σήμερα. Στο εξής αναφέρεται με τη συντομογραφία ΟργΝΕΣΔι. Σχετικά με την αξιολόγηση είναι τα παρακάτω άρθρα του ΟργΝΕΣΔι, με τους αντίστοιχους τίτλους: 13 Βαθμολόγηση υποψηφίων, 19 παρ.3, 4 και 5 Πρώτο στάδιο κατάρτισης, 21 Αξιολόγηση κατά το δεύτερο στάδιο κατάρτισης, 22 Εξετάσεις αποφοίτησης, 23 Πίνακες επιτυχόντων, 26 Αξιολόγηση κατά την πρακτική άσκηση, 27 Αξιολόγηση ήθους και συμπεριφοράς και 28 Καθορισμός σειράς στους πίνακες αρχαιότητας. Επί πλέον, άρθρο 76 παρ.1 και 2 του ΚΟΔΚαΔΛ, εν όψει του διορισμού των παρέδρων πρωτοδικείου ή εισαγγελίας, όπου η αξιολόγηση γίνεται από το οικείο συμβούλιο εφετών.

[11] Όχι, βέβαια, χωρίς παλινωδίες, οι οποίες ευνοούσαν πάντοτε του οπαδούς της ήσσονος προσπάθειας, που ξέρουν να «περνούν» νομοθετικά τις διευκολύνσεις που τους χρειάζονται (βλ. π.χ. την υποσημείωση 13).

[12] Ως γνωστόν περιλαμβάνει μόνο τους χαρακτηρισμούς «1. εξαίρετος, 2. πολύ καλός, 3. καλός, 4. ανεπαρκής» (βλ. άρθρο 85 παρ.3 του ΚΟΔΚαΔΛ).

[13] Πρβλ. άρθρο 88 παρ.1 του ΚΟΔΚαΔΛ. Η παρ.2 του άρθρου 88 του ΚΟΔΚαΔΛ, που έδινε στον επιθεωρητή τη δυνατότητα υποβολής εκθέσεως για αυτεπάγγελτη μετάθεση κάποιου επιθεωρούμενου, όταν διαπίστωνε αιτιολογημένα ότι αυτή επιβάλλεται από το συμφέρον της δικαιοσύνης, καταργήθηκε με το άρθρο 14 παρ. 2 του ν. 1868/1989, σε πολύ λίγο χρόνο μετά την έναρξη ισχύος του ΚΟΔΚαΔΛ.

[14] Γι’ αυτό, άλλωστε, οι επιθεωρητές απαλλάσσονται από κάθε άλλη υπηρεσία (άρθρο 80 παρ.8 του ΚΟΔΚαΔΛ).

[15] Πέρα από το ότι δεν υφίσταται κάποια υπηρεσιακή αποτύπωση της σχετικής τεχνογνωσίας, η σχετική αρθρογραφία, κατά την αναζήτηση που κάναμε μέσω της ΤραπΝομΠληρ ΝΟΜΟΣ, είναι πενιχρή. Βλ. Γ. Κτιστάκη, «Η μέσω αλλαγών στον Οργανισμό των Δικαστηρίων επιτάχυνση στην απονομή της δικαιοσύνης» ΠοινΔικ 16[2013].75, Ι. Παπανικολάου, «Οι ενέργειες του Προϊσταμένου της Επιθεώρησης των Δικαστηρίων στην υπόθεση του Βατοπεδίου: μύθοι και αλήθειες» ΕΠολΔ 2012.553, Α. Ζύγουρα, «Μέτρα για την αναβάθμιση της Εισαγγελίας του Αρείου Πάγου» ΑρχΝ 56[2005].749, Μ. Ιωακείμ, «Σκέψεις για νομοθετικές μεταβολές» ΑρχΝ 50[1999].875.

[16]Άρθρο 80 παρ.2, 3, 5 και 6 του ΚΟΔΚαΔΛ.

[17] Διότι δεν καταγράφεται και δεν μεταδίδεται θεσμικά σ’ αυτούς που τους αντικαθιστούν.

[18] Εκτός από εκείνους που θα συμβεί να κληρωθούν για δεύτερη θητεία, μετά την πάροδο διετίας από την εκπνοή της πρώτης (άρθρο 80 παρ.4 του ΚΟΔΚαΔΛ). Η προηγούμενη, διετής προϋπηρεσία στο ανώτατο δικαστήριο, που απαιτείται κατ’ άρθρο 80 παρ.2 του ΚΟΔΚαΔΛ ως προϋπόθεση για τη συμμετοχή στην κλήρωση, δεν εξασφαλίζει απαραίτητα και καλή γνώση του αντικειμένου ή της μεθοδολογίας της επιθεώρησης.

[19] Όπως, άλλωστε, κατ’ ορθή ερμηνεία και εφαρμογή του άρθρου 17 στοιχείο Β παρ.3 του ΚΟΔΚαΔΛ, συμβαίνει και με την επιλογή των προεδρευόντων στα ποινικά δικαστήρια. Διότι, πόσο αποτελεσματικός μπορεί να είναι ένας επιθεωρητής που έχει καθυστέρηση κατά την εκπλήρωση των δικών του υποχρεώσεων στο ανώτατο δικαστήριο, όπου υπηρετεί, που έχει ή είχε στο πρόσφατο παρελθόν συνδικαλιστική ιδιότητα, που αντιμετωπίζει δυσκολίες στις διαπροσωπικές του σχέσεις κλπ;

[20] Άρθρο 80 παρ.1 του ΚΟΔΚαΔΛ. Θα πρέπει να ερμηνευθεί ότι η εποπτεία περιλαμβάνει και την αξιολόγηση του έργου των επιθεωρητών, εν όψει της προτεινόμενης δυνατότητας ανανεώσεως της θητείας τους ή πρόωρης διακοπής της.

[21] Διότι, πώς είναι δυνατό να προΐσταται κάποιος σε μια υπηρεσία, αν προηγουμένως δεν έχει αποκτήσει εμπειρία της λειτουργίας της;

[22] «Bonne pratique». Μιας «παράδοσης», όπως θα λέγαμε στην «καθ’ ημάς Ανατολή».

[23] Και να συντάσσει τη λεγόμενη «γενική έκθεση» (βλ. άρθρα 84 παρ.6 και 85 παρ.1 του ΚΟΔΚαΔΛ).

[24] Άρθρο 84 παρ.7 του ΚΟΔΚαΔΛ.

[25] Των διαδίκων ή των δικηγόρων τους. Ακόμη και απλών πολιτών, που ζητούν να ακουσθούν για ζητήματα σχετικά με τη λειτουργία των δικαστηρίων ή την απονομή της δικαιοσύνης.

[26] Γι’ αυτό, παραπάνω, έγινε λόγος για επιλογή και όχι κλήρωση. Στην προετοιμασία θα συμβάλει η δημιουργία της «καλής πρακτικής».

[27] Βλ. παραπάνω, υποσημείωση 6.

[28] Έτσι ονομάζεται μία κοινωνία όπου η παραγωγή, διανομή, χρήση, ενσωμάτωση και διαχείριση πληροφοριών αποτελεί σημαντική οικονομική, πολιτική και πολιτιστική δραστηριότητα. Σκοπός μιας κοινωνίας της πληροφορίας είναι να κερδίσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα διεθνώς, δια μέσου της χρήσης της πληροφορικής (IT) με δημιουργικό και παραγωγικό τρόπο (βλ. «Βικιπαίδεια», Ελεύθερη [ηλεκτρονική] Εγκυκλοπαίδεια).

[29] Συνήθως, στις πληροφορίες, που από την οικεία γραμματεία καταχωρούνται στα έντυπα σχέδια των εκθέσεων επιθεώρησης, περιλαμβάνεται σε φυσικούς αριθμούς και η ποσότητα του έργου που διεκπεραίωσε ο επιθεωρούμενος κατά είδος ή διαδικασία (αποφάσεις που εξέδωσε, συνεδριάσεις που διεύθυνε κλπ).

[30] Έχει επικρατήσει να ζητούν οι επιθεωρητές από τους επιθεωρούμενους την υπόδειξη μερικών αποφάσεων, βουλευμάτων κλπ προς έλεγχο και αξιολόγηση. Είναι αμφίβολο αν ο χρόνος επαρκεί και μόνο για μια απλή ανάγνωση των κειμένων αυτών, που συνήθως φωτοαντιγράφονται για να περιέλθουν στην κατοχή του επιθεωρητή και δημιουργούν ένα τεράστιο όγκο χαρτιού, που σύντομα καθίσταται άχρηστος. Η διαχείριση του υλικού αυτού μπορεί να γίνεται ηλεκτρονικά, όχι μόνο από λόγους οικονομίας, αλλά και από οικολογική συνείδηση.

[31] Σύμφωνα με το άρθρο 84 παρ.4 του ΚΟΔΚαΔΛ σε επιθεώρηση υπόκειται η εργασία που έχει συντελεσθεί κατά το δικαστικό έτος που προηγείται του έτους κατά το οποίο ο επιθεωρητής ασκεί τα καθήκοντά του. Για τις αποφάσεις, όμως, που έχουν εκδοθεί μέσα σ’ αυτό, η υπηρεσία δεν μπορεί να έχει στη διάθεσή της στοιχεία ως προς την άσκηση ενδίκων μέσων και την τύχη τους.

[32] Σύμφωνα με το άρθρο 84 παρ.8 του ΚΟΔΚαΔΛ, που προστέθηκε με το άρθρο 105 παρ.1 του ν. 4055/2012, «Στη γραμματεία των ανωτάτων δικαστηρίων, των εφετείων και των διοικητικών εφετείων τηρείται ειδικό αρχείο στο οποίο φυλάσσονται επί μία πενταετία οι αποφάσεις που αναιρούνται ή εξαφανίζονται κατά παραδοχή του αντίστοιχου ενδίκου μέσου, προκειμένου να λαμβάνουν γνώση ο αρμόδιος επιθεωρητής, το Συμβούλιο Επιθεώρησης, το Ανώτατο Δικαστικό Συμβούλιο και η οικεία Ολομέλεια. Αντίγραφα των αναιρετικών αποφάσεων γνωστοποιούνται στα μέλη της σύνθεσης του δικαστηρίου που εξέδωσε την απόφαση που αναιρέθηκε ή εξαφανίστηκε». Η διάταξη, σύμφωνα με τα όσα γνωρίζουμε, δεν έχει αξιοποιηθεί ακόμη.

[33] Αναλόγως προς τα αναφερόμενα παραπάνω, για την αξιολόγηση της υπηρεσιακής αποτελεσματικότητας.

[34] Σύμφωνα με το άρθρο 84 παρ.7 εδ. τελευταίο του ΚΟΔΚαΔΛ, που προστέθηκε με το άρθρο 32 παρ.1 του ν. 3904/2010, «Οι επιθεωρητές, αρεοπαγίτες και αντεισαγγελείς του Αρείου Πάγου ελέγχουν υποχρεωτικά τις αποφάσεις περί αναβολών, που χορήγησαν τα δικαστήρια στα οποία μετείχαν οι επιθεωρούμενοι δικαστικοί λειτουργοί και κρίνουν περαιτέρω αν συντρέχει εξ αυτού του λόγου περίπτωση πειθαρχικού ελέγχου τους». Η διάταξη παρέμεινε ανεφάρμοστη, διότι σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 142 παρ.4 ΚΠοινΔ, οι αναβλητικές αποφάσεις δεν καθαρογράφονται.

[35] Μια πρωτοβουλία, που αναπτύχθηκε σχετικώς κατά το παρελθόν δικαστικό έτος, αν και, αρχικώς, επικροτήθηκε από τον προϊστάμενο της Επιθεώρησης, δεν προχώρησε, διότι υπονομεύθηκε από κάποιους, που δεν ήθελαν να δουλέψουν περισσότερο...

[36] Η διάταξη του άρθρου 85 παρ.5 του ΚΟΔΚαΔΛ δεν έχει εφαρμοσθεί μέχρι σήμερα. Και ευτυχώς, διότι δεν δημιούργησε δεσμεύσεις ή αγκυλώσεις.

[37] Ακόμη και της εμφάνισής του στην έδρα. Η παρεχόμενη εικόνα, κάποιες φορές, δεν είναι κολακευτική. Κατά τη γνώμη μας, πρέπει να επεκταθεί η υποχρέωση της χρήσεως τηβέννου και στα λοιπά, πέραν των ανωτάτων, δικαστήρια (άρθρο 18 παρ.8 του ΚΟΔΚαΔΛ), η παράλειψη της οποίας προκαλεί συχνά την απορία στους ευρωπαίους συναδέλφους μας. Σε δημοσκόπηση που έγινε ηλεκτρονικά, μέσω της ιστοσελίδας «Δικαστής», το Φεβρουάριο 2011, από τις 175 γνώμες, που δηλώθηκαν, οι 134 (ποσοστό 76,57%) εκφράστηκαν υπέρ της επέκτασης και οι 41 (ποσοστό 23,43%) κατά.

[38] Ως γνωστόν, μέχρι σήμερα βαθμολογούνται με ενιαίο τρόπο. Διαχωρισμός θα πρέπει να γίνει και στην αξιολόγηση του ήθους, του σθένους και του χαρακτήρα των επιθεωρούμενων, όπου η βαθμολογία δεν επιτρέπεται να είναι ισοπεδωτική με τους χαρακτηρισμούς «προσήκοντα» ή «μη προσήκοντα».

[39] Βλ. παραπάνω, υποσημείωση αρ.12.

[40] Σε θηλυκό γένος, διότι και τα βαθμολογούμενα κριτήρια είναι γένους θηλυκού. Με ταυτόχρονη νομοθετική σύνδεση κάποιων από τις βαθμίδες της με τις προϋποθέσεις των προαγωγών.

[41] Αυτά, δηλαδή, με τα οποία έμαθε να σκέφτεται και να δουλεύει ο ίδιος ο επιθεωρητής.

[42] Ο οποίος, ενδεχομένως, υπήρξε ιδιαίτερα επιεικής ή λιγότερο επιμελής.

[43] Το δικαίωμα προσφυγής του επιθεωρούμενου, με αίτημα τη διόρθωση της έκθεσης Επιθεώρησης ή την επανάκρισή του, προβλέπεται στο άρθρο 87 παρ.1 του ΚΟΔΚαΔΛ. Αν και η διάταξη φαίνεται ότι οριοθετεί το δικαίωμα με τη διατύπωση ότι αυτό μπορεί να ασκηθεί «μόνο αν η έκθεση περιέχει ανακριβείς ή ανεπαρκείς αιτιολογίες ή ανακριβή περιστατικά ή δυσμενείς κρίσεις, που δεν δικαιολογούνται από το περιεχόμενο της», στην πραγματικότητα ούτε τον προσφεύγοντα περιορίζει ούτε το συμβούλιο Επιθεώρησης δεσμεύει να κρίνει κατά το δοκούν. Διότι δεν βλέπουμε ούτε να απομένει κάτι, το οποίο δεν μπορεί να ζητήσει «διορθωτικά» ο επιθεωρούμενος ούτε να τίθεται κάποια δυσκολία στο συμβούλιο για να «αιτιολογήσει» την οποιαδήποτε άποψή του (ποιος θα ελέγξει την αιτιολογία της απόφασής του). Έχουμε υπ’ όψη απόφαση διόρθωσης, την οποία μας προσκόμισε επιθεωρούμενος μαζί με τις αιτηθείσες εκθέσεις Επιθεώρησής του για τα προηγούμενα τρία έτη, με την οποία, με αντιφατικές αιτιολογίες, απορρίφθηκε η προσφυγή του ως προς τη διαγραφή μιας παρατήρησης, ενώ έγινε δεκτή ως προς τη διόρθωση της βαθμολογίας του, τον υποβιβασμό της οποίας αιτιολογούσε η παρατήρηση. Τέτοιες αποφάσεις δεν προάγουν το θεσμό της Επιθεώρησης και το κύρος του συμβουλίου που τη διευθύνει.

[44] Γι’ αυτό πρέπει να μνημονεύεται ο αριθμός τους στην έκθεση Επιθεώρησης.

[45] Να ακολουθήσει, δηλαδή, μια αντικειμενική διαδικασία και να μην περιορισθεί στην ακρόαση του προσφεύγοντος, ερήμην των φυσικών προϊσταμένων του και του οικείου επιθεωρητή. Γι’ αυτό, άλλωστε, αναφέρθηκε ήδη ότι τα μέλη του τριμελούς συμβουλίου Επιθεώρησης θα πρέπει να έχουν προηγούμενη εμπειρία από την άσκηση καθηκόντων επιθεωρητή.

[46] Ο συντάκτης της εισήγησης αυτής αισθάνεται την ανάγκη να εκφράσει και από τη θέση αυτή τις ευχαριστίες του προς τη Διεύθυνση της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών, η οποία του έκανε την τιμή της συμμετοχής στο δημόσιο προβληματισμό, που αποτέλεσε αντικείμενο του παρόντος επιμορφωτικού σεμιναρίου.