H ηρωική προσπάθεια του Προέδρου Πρωτοδικών και Προϊσταμένου του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης Άγγελου Κουτσουμάρη

Ακολουθεί η ομιλία του κ. Νικολάου Βόκα, Προέδρου Πρωτοδικών, Προέδρου του Τριμελούς Συμβουλίου Διεύθυνσης του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης, στις 8-5-2016 στην  Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, με κεντρικό θέμα την ανάδειξη της ηρωικής προσπάθειας του τότε Προέδρου Πρωτοδικών και Προϊσταμένου του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης Άγγελου Κουτσουμάρη.

===================

 

Κυρίες και Κύριοι,

Θα ήθελα, καταρχάς, να εκφράσω τη βαθιά μου ευγνωμοσύνη προς την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης για τη μεγάλη τιμή που μου επιφύλαξε να είμαι ο κεντρικός ομιλητής στη φετινή εκδήλωση Μνήμης για τα θύματα, τους Έλληνες Εβραίους μάρτυρες και ήρωες του Ολοκαυτώματος.

Δεν υπάρχει λέξη, που να χωράει τόσο, πόνο, μίσος, οδύνη και ευτελισμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όσο η λέξη «Ολοκαύτωμα». Μια λέξη που εκφράζει τη μοίρα εκατομμυρίων ανθρώπων, σφραγισμένη με βασανιστήρια, εγκλεισμούς, ξεριζωμούς, στερήσεις, τραγωδίες, ορφάνια, απελπισία και θανάτους. Τα ονόματά τους χαμένα στο χρόνο, εγγεγραμμένα όμως με κεφαλαία γράμματα στο μαρτυρολόγιο της ανθρωπότητας.

Όλοι, όσοι είμαστε παρόντες σ’ αυτή την όμορφη εκδήλωση μνήμης, δεχόμαστε ότι το Ολοκαύτωμα είναι αναντίρρητα το γεγονός που, με την αβυσσαλέα βία και θηριωδία του, επισφραγίζει τη μακραίωνη ιστορία διωγμού των Εβραίων της Ευρώπης και στιγματίζει ανεξίτηλα την ιστορία της ανθρωπότητας του εικοστού αιώνα. Με το χιτλερικό ναζισμό, το απάνθρωπο πνεύμα του αντισημιτισμού φτάνει στο απόγειό του. Ο άνθρωπος βρίσκεται στο αποκορύφωμα της απανθρωπιάς του. Και τι ειρωνεία!!! Όταν πιστέψαμε ότι η Magna Carta, ο Διαφωτισμός, η Γαλλική Επανάσταση, οι αγώνες των λαών για ελευθερία και δικαιοσύνη, για σεβασμό στην αξία του ανθρώπου είχαν απομακρύνει τα φαντάσματα του παρελθόντος. Όμως αποδείχθηκε με τον πιο οδυνηρό τρόπο ότι η θηριωδία δεν χρειάζεται απολίτιστα, πρωτόγονα και διεστραμμένα όντα. Αρκούν οι «κανονικοί» άνθρωποι,  οι πολιτισμένοι και μορφωμένοι, οι καλοί δικαστές, οι στοργικοί πατέρες, οι καλοί σύζυγοι και οι ευσυνείδητοι επαγγελματίες, όπως ακριβώς ήταν οι Γερμανοί ναζί, που ανήκαν μάλιστα στην πιο πολιτισμένη χώρα της Ευρώπης, τη χώρα της μουσικής και της φιλοσοφίας, των κλασικών και βιβλικών σπουδών, της τέχνης και της λογοτεχνίας. Αυτοί ήταν που ζωντάνεψαν τον εφιάλτη, το φρικτό πρόσωπο του ναζισμού.

Αν και έχουν περάσει 73 χρόνια από τα τραγικά γεγονότα της γενοκτονίας των Εβραίων από το ναζιστικό καθεστώς του Γ’ Ράιχ, οι μνήμες εξακολουθούν να είναι ιδιαίτερα έντονες και νωπές. Και τούτο, γιατί ανάμεσά μας εξακολουθούν να υπάρχουν άνθρωποι που είδαν τους δικούς τους σκοτωμένους. Πέρασε δίπλα τους ο θάνατος.  Άκουσαν ήχους,  οιμωγές. Στη μνήμη τους χαράχτηκαν – σαν το καμένο σίδερο -  πρόσωπα, αίμα, ο φόβος. Και μπροστά τους οφείλει να μιλάει κανείς, όχι με φωνές μα με ψιθύρους.

Κυρίες και Κύριοι,

Για την πικρή ιστορία των Εβραίων της πόλης της Θεσσαλονίκης άκουσα πρώτη φορά από τον πατέρα μου, όταν μικρό παιδί τότε ζούσα στην πόλη της Αθήνας. Μου έλεγε ότι όλοι οι άνδρες, ηλικίας 18 μέχρι 45 χρονών, στρατολογήθηκαν σε καταναγκαστική εργασία, εξαναγκάσθηκαν να στέκονται ώρες κάτω από τον καυτό καλοκαιρινό ήλιο, ξυλοκοπήθηκαν και ταπεινώθηκαν. Ότι, διατάχθηκαν να φορούν ένα κίτρινο αστέρι πάνω στα ρούχα τους και υποχρεώθηκαν να μετακομίσουν σ ένα κλειστό γκέτο, δίπλα στις σιδηροδρομικές γραμμές. Μου έλεγε επίσης ότι το καλοκαίρι του 1943, κάθε τρεις μέρες μεταγωγικά βαγόνια γεμάτα με δύο χιλιάδες Θεσσαλονικείς Εβραίους το καθένα αναχωρούσαν για τα στρατόπεδα θανάτου στην Πολωνία, ότι εκτοπίσθηκαν και εξοντώθηκαν 50.000 άνθρωποι και η πόλη μέσα σε λίγους μήνες έχασε το 96% του Εβραϊκού της πληθυσμού. Ενός πληθυσμού που ήταν η ψυχή της, η δύναμή της, ο πλούτος της για αιώνες ολόκληρους. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν την γλώσσα τους, τις παραδόσεις, τα τραγούδια τους. Τις συναγωγές, το νεκροταφείο, τα σπίτια, τα εργαστήρια, τα μαγαζιά τους. Και όλα αυτά εξαφανίστηκαν, σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Μία ιστορία, μία παράδοση, χιλιάδες ζωές, όνειρα, μόχθοι, συναισθήματα, ελπίδες, χαρές, μνήμες, έσβησαν ολοκληρωτικά από τον χάρτη. Και όταν τα έλεγε αυτά, η φωνή του χαμήλωνε, έστρεφε το βλέμμα του και βυθιζόταν στις θύμησες του παρελθόντος της πόλης όπου έζησε, σα να έψαχνε ακόμη το μεγάλο αναπάντητο «γιατί». Όμως μέσα απ΄ αυτό το  οδυνηρό ταξίδι στην αχλύ του χρόνου, πάντοτε στο τέλος έβγαινε στην επιφάνεια μια πολύτιμη ανάμνηση. Η εικόνα ενός εβραιόπουλου, στο οποίο η οικογένειά του είχε ανοίξει διάπλατα τις φτερούγες της, για να το προστατεύσει από τη ναζιστική θηριωδία. Η σκέψη του μικρού αυτού νέου τον γαλήνευε, καθώς αισθανόταν την ικανοποίηση ότι είχε καταφέρει σώσει έναν αδελφό, μια σπίθα ελπίδας για τον κόσμο. Τέτοιες μικρές σπίθες ελπίδας, που βοήθησαν στην αναζωπύρωση του εβραϊκού έθνους, συντηρήθηκαν από πολλούς ταπεινούς, ανώνυμους συμπατριώτες μας, πραγματικούς ήρωες της διπλανής πόρτας, οι οποίοι με την προσφορά τους έγραψαν ένα σημαντικό κεφάλαιο στο ευαγγέλιο της ειρήνης. Σ΄ έναν τέτοιο ήρωα θα αναφερθώ σήμερα, τον τότε Πρόεδρο Πρωτοδικών και Προϊστάμενο του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης Άγγελο Κουτσουμάρη. Γιατί η Ιστορία δεν γράφεται μόνο από τους θύτες και τα θύματα, αλλά και από τους μικρούς αυτούς φύλακες της ελπίδας, που πρέπει να ανακαλούνται προτού χαθούν για πάντα στο χρόνο και στο θρύλο.

Την πνιγηρή εκείνη χρονιά του 1943, όπου μια απόκοσμη σιωπή πλανιόταν στα σοκάκια της πόλης και η απειλή του θανάτου είχε φωλιάσει στις ψυχές των ταλαιπωρημένων Εβραίων, ο προαναφερθείς Πρόεδρος Πρωτοδικών, μαζί με τους δικαστές του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης, το δικηγορικό κόσμο της πόλης και τον απλό λαό, ύψωσαν απέναντι στο ναζιστικό παραλήρημα του φυλετικού μίσους το δικό τους ανάχωμα,  και ενεργώντας αστραπιαία, κάτω από συνθήκες μυστικότητας, δημιούργησαν ένα παράνομο δίκτυο υιοθεσιών. Ο Τζων Θωμάς, νέος εκείνη την περίοδο δικηγόρος και μετέπειτα Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, στα απομνημονεύματά του, θυμάται: «Η περίοδος συνέπεσε με τας παρανόμους φυλακίσεις, συγκεντρώσεις σε στρατόπεδα, θανατώσεις, λεηλασίας περιουσιών και τέλος την προς τα κρεματόρια της Πολωνίας απάνθρωπον μεταχείρισιν και τον εξανδραποδισμόν των στην Θεσσαλονίκη αδελφών ελλήνων ισραηλιτών και την παράλληλον αθρόαν προσφοράν των ελληνικών οικογενειών να διασώσουν και υιοθετήσουν τα κινδυνεύοντα ξένης ιθαγενείας εβραιόπουλα. Εχρειάζοντο όμως το Δικαστήριον, οι δικασταί και οι δικηγόροι δια την διαδικασίαν της υιοθεσίας. Ευτυχώς το Πρωτοδικείον μας διηύθυνε τότε ο ακέραιος και θαρραλέος δικαστής Πρόεδρος Πρωτοδικών Άγγελος Κουτσουμάρης, ο οποίος επιληφθείς, ώρισε εκτάκτους καθημερινώς (πρωί και απόγευμα) δικασίμους και δικαστάς, οι οποίοι με συντόμους διαδικασίας συζητούσαν και αμέσως απεφάσιζαν επί των αιτήσεων υιοθεσίας πολλών ελλήνων συζύγων την εις θέσιν παιδός απόκτησιν ανηλίκων ισραηλιτοπαίδων εις την οποίαν συναινούσαν οι μαρτυρικοί γονείς αυτών. Τας αιτήσεις υπέβαλαν και παρίσταντο κατά την συζήτησιν οι πλείστοι τότε των συναδέλφων (μεταξύ των οποίων και εγώ) πολλοί των οποίων από φιλαλληλίαν κατέβαλαν και τα έξοδα των δικών. Κατά τον τρόπον αυτόν συνετελέσθησαν εντός δεκαπενθημέρου περί τας 400 υιοθεσίες και δι΄ εσπευσμένης εκδόσεως αντιγράφων επακολούθησαν οι σχετικές ληξιαρχικές πράξεις δια των οποίων τα υιοθετούμενα αποκτούσαν την ελληνική ιθαγένεια και εξηρούντο των διωγμών. Υπήρχον όμως και οι καλοθεληταί και τας ομαδικάς αυτάς σωστικάς υιοθεσίας επληροφορήθη η γερμανική στρατιωτική διοίκησις, η οποία απέστειλε επείγουσαν διαταγήν στον ως άνω αείμνηστον Προϊστάμενον του Πρωτοδικείου, επιτασσόμενον όπως σταματήσει τας υιοθεσίας των εβραιοπαίδων και συγχρόνως υποβάλλει εντός πενθημέρου λεπτομερείς καταστάσεις με τα ονοματεπώνυμα και τας διευθύνσεις των φυσικών και θετών γονέων των ανηλίκων, τα ονοματεπώνυμα των συμπραξάντων δικηγόρων, δικαστών και γραμματέων και να ενεργήσει κάθε νόμιμη διαδικασία δια την αποτροπήν των υιοθεσιών. Εκ της βαρβάρου αυτής διαταγής οι πάντες καθηλώθησαν. Ο αείμνηστος Άγγελος Κουτσουμάρης χωρίς να ανακοινώσει κάτι στους πάντας ανησυχήσαντες εζήτησε ακρόασιν και χωρίς έλληνα συνοδόν διερμηνέα έγινε αμέσως δεκτός από τον Γερμανόν Στρατιωτικόν Διοικητήν Μάϊσνερ και τον υπασπιστήν του λοχαγόν Μαξ Μέρτεν, ο οποίος από Ιουνίου 1942 είχεν αναλάβει την ευθύνην της εφαρμογής των μέτρων των διώξεων και κατά των περιουσιών των Εβραίων της Μακεδονίας. Προς εκείνους εγνώρισεν εις την ελληνικήν ότι αυτός και μόνον υπήρξεν ο διευθύνων και οργανώσας κατά την ελληνικήν νομοθεσίαν την όλην διαδικασίαν των επάλληλων υιοθεσιών και ότι τούτο το έπραξε προς σωτηρίαν των αθώων παιδιών, έθεσε δε τον εαυτόν του στην διάθεσιν των γερμανικών αρχών». Και συνεχίζει «Ως έγινε εν συνεχεία γνωστόν και εις σχετικήν επίσκεψίν μου μου διηγήθηκε ο αείμνηστος Πρόεδρος Κουτσουμάρης ότι οι γερμανοί Διοικηταί κατεπλάγησαν από το θάρρος, την εντιμότητα, την ειλικρίνεια αλλά και την προσφορά εκείνου ως έλληνος Δικαστού, του έσφιξαν το χέρι, τον συνόδευσαν μέχρι της κλίμακος του γραφείου των και τον διαβεβαίωσαν ότι έπρεπε να θεωρήσει το όλον θέμα λήξαν και τας υιοθεσίας ως εκ των περιστάσεων ανθρωπίνως επιβληθείσας». Η αφήγηση του Τζων Θωμά για την ύπαρξη του οργανωμένου σχεδίου του Άγγελου Κουτσουμάρη για τις παράνομες υιοθεσίες εβραιόπουλων επιβεβαιώνεται τόσο από δημοσίευμα της κατοχικής  εφημερίδας «Νέα Ευρώπη» που σε άρθρο της την 30^η Μαρτίου 1943 καλούσε σε τερματισμό των άθλιων αυτών πρακτικών, αλλά και από μια επιστολή του Ιταλού Προξένου στη Θεσσαλονίκη Guelfo Zamboni, όπου περιγράφοντας μια συνάντηση που πραγματοποιήθηκε την 31η Μαρτίου 1943 μεταξύ των Γερμανών αξιωματικών και των επικεφαλής των εβραϊκών οικογενειών σχετικά με τα ισπανικά διαβατήρια, ανέφερε, μεταξύ άλλων, και για τις απειλές που είχαν εκτοξεύσει οι γερμανικές αρχές για την απαράδεκτη μεθόδευση των υιοθεσιών. Η μεγαλειώδης αυτή πράξη του Άγγελου Κουτσουμάρη δεν αποκαλύφθηκε από τον ίδιο, ούτε αποθεώθηκε από κάποια δημοσιογραφική πένα. Έγραψε την ιστορία της και παρέμεινε βουβή και σιωπηλή μέχρι σήμερα, όπως ταιριάζει στο ασύγκριτο μεγαλείο της ταπεινότητος του δικαστικού λειτουργού, ο οποίος συνέχισε αθόρυβα τη μοναχική του πορεία μέχρι τα ύπατα αξιώματα της δικαιοσύνης, προσηλωμένος πάντα στην προάσπιση των πανανθρώπινων αξιών, που δεν διακρίνουν τον άνθρωπο από τη φυλή, το χρώμα, τη θρησκεία, τη γλώσσα. Με τον τρόπο αυτό έκανε πράξη την προτροπή του Οδυσσέα Ελύτη «Χαράξου κάπου με οποιονδήποτε τρόπο και μετά πάλι σβήσου με γενναιοδωρία».

Πολλοί από εμάς ίσως αναρωτηθούν: Μα τι είναι αυτό που κάνει την πράξη του Άγγελου Κουτσουμάρη τόσο ξεχωριστή και διαφορετική, μια μεγάλη πράξη ηρωισμού; Μα τι άλλο από το ότι χρησιμοποίησε το σύστημα δικαιοσύνης του οποίου ηγείτο, για να δημιουργήσει ένα θύλακα προστασίας αθώων ψυχών. Ένα θύλακα όμως που στα μάτια του «αποφωλίου τέρατος» φάνταζε εξόχως απειλητικός, καθώς θα μπορούσε να εξελιχθεί σε εκκολαπτήριο μιας φυλής που ήθελε πάση θυσία να εξαφανίσει, απλά και μόνο γιατί πίστευε ότι είναι ανάξια να υπάρχει. Το εγχείρημα του περήφανου και αδούλωτου δικαστή αντιστρατευόταν τον ίδιο τον πυρήνα της αρρωστημένης ιδεολογίας του κατακτητή και γι΄ αυτό ήταν μια γενναία πράξη αντίστασης. Μια αντίσταση διαφορετική από τις άλλες, που δεν εκφράστηκε με όπλα, αλλά με τη δύναμη του νου και της ψυχής, μια αντίσταση που θα μπορούσε να είναι πιο αποτελεσματική και από την καλύτερη στρατιωτική μηχανή, αν τελικά δεν είχε, όπως όλοι οι μεγάλοι αγώνες, και αυτή προδοθεί.

Στον αγώνα αυτόν ο Άγγελος Κουτσουμάρης δεν ήταν μόνος. Πίσω του στοιχήθηκε όλος σχεδόν ο νομικός κόσμος της Θεσσαλονίκης, δικαστές, δικηγόροι, γραμματείς, δικαστικοί επιμελητές. Όλοι ήταν εκεί, για να γίνουν οι ζωντανοί κρίκοι μιας αλυσίδας που θα έσωζε ανθρώπινες ζωές. Και στο τέλος αυτής της αλυσίδας κρεμόντουσαν τα πιο δυνατά στελέχη της, 400 οικογένειες αδελφών ελλήνων χριστιανών, που αψήφησαν το θάνατο και ήταν έτοιμες να προσφέρουν στέγη, ζεστασιά και προπαντός μια νέα ταυτότητα σε 400 κατατρεγμένα από τη μοίρα εβραιόπουλα. Και όλα αυτά έγιναν στον κόρφο του φιδιού, χωρίς την κλαγγή των όπλων, με μια εκπληκτική ακρίβεια, συνεννοούμενοι μόνο με τα βλέμματα και μόλις μέσα σε 15 ημέρες. Με την πράξη του αυτή ο λαός της πόλης, με μπροστάρη έναν δικαστή, μίλησε. Όταν ο στυγερός κατακτητής επιχείρησε να τον ακρωτηριάσει, αποκόπτοντας ένα μέλος του, ένα κομμάτι της ιστορίας του, αντέδρασε σύσσωμος. Δεν είπε ένα, αλλά 400 «ΟΧΙ» και ταυτόχρονα προσπάθησε να διαφυλάξει τα πιο υγιή βλαστοκύτταρα, για να αναγεννήσει το χαμένο μέλος του από τη ρίζα. Κι΄ όπως σ΄ έναν υγιή ιστό παρεισφρύουν και καρκινογόνα κύτταρα, έτσι και στην κοινωνία της Θεσσαλονίκης υπήρχαν πάντοτε οι επίορκοι, οι δοσίλογοι, οι αντισημιτιστές. Όλοι εκείνοι που δημιουργούσαν μια αποφορά και δεν άφηναν να φανεί ο γνήσιος πλούτος της ψυχής του Έλληνα. Αυτοί ήταν η αιτία που οι Εβραίοι αδελφοί μας δεν μπόρεσαν μέχρι σήμερα να βρουν γαλήνη στην ψυχή τους και εξακολουθεί να τους συνοδεύει μια πικρή αίσθηση εγκατάλειψης από το άλλο μισό της πόλης, από το υπόλοιπο τμήμα του ίδιου τους του εαυτού. Όμως η τόσο αληθινή και ζωντανή μαρτυρία του Τζων Θωμά, νομίζω ότι θα κάνει όλους μας να αναστοχαστούμε, να ξαναδούμε την ιστορία με μια πιο καθαρή ματιά, να παραδεχθούμε τα λάθη μας, να διαλύσουμε τις παρεξηγήσεις μας, να μετρήσουμε με ειλικρίνεια τους εχθρούς και τους φίλους και είμαι βέβαιος ότι στο τέλος, όταν οι φίλοι μετρηθούμε περισσότεροι από τους εχθρούς, θα κλείσουμε οριστικά τις πληγές μας.

Κυρίες και Κύριοι,

Πότε στ’  αλήθεια δικαιώνονται οι νεκροί;  Πότε ο  θάνατος και η θυσία  των μαρτύρων πιάνει τόπο;  Πώς στεριώνει μια πατρίδα με το αίμα των αθώων;

Πρώτα απ΄ όλα, όταν ένας λαός θυμάται. Αν η ιστορία δεν μετασχηματιστεί σε εθνική αυτογνωσία,  ο φόβος κάποτε επιστρέφει. Και  ζωντανεύει πάλι ο εφιάλτης. Επανεμφανίζεται φρικτό το πρόσωπο του ναζισμού. Ο ταραγμένος  ψυχισμός. Αλλοιωμένες φιγούρες και γλώσσα αλλόκοτη. Γίνεται ακαταμάχητη και πάλι η «μορφή» του τέρατος. Το μίσος και η λυσσαλέα τους  προσπάθεια να εξοντώσουν το «Άλλο», να εξαλείψουν το «Διαφορετικό».

Αλλά και όταν τολμάει ένας λαός να  κοιτάζει κατάματα τον εαυτό του στον  καθρέφτη - όχι σε κάτοπτρα παραμορφωτικά.  Όταν θωρακίζεται με καλλιέργεια βαθιά και βιωμένη γνώση. Με πνευματική υποδομή μπορείς να ελπίζεις ότι θα εντοπίσεις έγκαιρα το φασισμό– το φανερό ή τον υφέρποντα, το δικό σου και των άλλων –  και θα τον πολεμήσεις.

Γιατί, όπως μας λέει ο μεγάλος μας θεατρικός συγγραφέας, δημοσιογράφος και ακαδημαϊκός Ιάκωβος Καμπανέλλης: «Ο ναζισμός δεν άρχισε με τον Χίτλερ, γι' αυτό και δεν τον πήρε μαζί του. Δεν εμφανίστηκε μόνο στη Γερμανία, γι' αυτό και δεν επανεμφανίζεται μόνο εκεί. Αλλά παντού όπου ουσιαστικά τον τρέφουν κοινωνικά προβλήματα. Και ο κίνδυνος τώρα δεν είναι η εμφάνιση ενός νέου Χίτλερ και η σπορά ενός άλλου μεγάλου πολέμου. Ο κίνδυνος είναι η αδιαφορία για τα αίτια που αναγεννούν τον ναζισμό και εν συνεχεία η απάθεια και η ανοχή για ένα φαινόμενο που μπορεί να εξελιχθεί σε μαζική διανοητική μόλυνση. Οι μεγάλοι πόλεμοι δεν αρχίζουν στα πεδία των μαχών, ούτε οι ολέθριες πολιτικές ιδεολογίες ξεκινούν από μαζικές συγκεντρώσεις, σε πλατείες. Αρχίζουν ανύποπτα στους χώρους της καθημερινής μας ζωής, ξεκινούν ακόμη και μέσα απ’ το ίδιο μας το σπίτι. Εκεί φωλιάζουν όλα. Γι’ αυτό, μόνο, με την πίστη σε μια καθημερινή ζωή, που μας χωράει όλους, απροκάλυπτη και δίκαιη προς όλους, μπορούμε έστω και καθυστερημένα να ξεριζώσουμε τις αιτίες που δημιουργούν αυτά τα φαινόμενα».

Σας ευχαριστώ πολύ