H Δικαιοσύνη εξ αρχής. Η ανάγκη επανασχεδιασμού του συστήματος λειτουργίας της δικαιοσύνης. [1] ,

Δημήτρης Ε Μουστακάτος,  Δικηγόρος Αθηνών

Περιεχόμενα.

Ι. Οι διεθνείς τάσεις στο χώρο απονομής της δικαιοσύνης.

ΙΙ. Αντιλήψεις για το ρόλο της δικαιοσύνης και των λειτουργών της στο σύγχρονο οικονομικό περιβάλλον

ΙΙΙ. Επτά προτάσεις για το σχεδιασμό συνεκτικού και λειτουργικού συστήματος δικαιοσύνης.

Ι. Οι διεθνείς τάσεις στο χώρο απονομής της δικαιοσύνης.

1.Αποτελεί κοινωνική αναγκαιότητα της εποχής μας να επανασχεδιάσουμε το σύστημα απονομής της δικαιοσύνης. Ως κεντρικό πυρήνα του επανασχεδιασμού πρέπει να θέσουμε τη διαφύλαξη και εμπλουτισμό των αρχών του κράτους δικαίου.  Ο διακεκριμένος Άγγλος δικαστής Tom Bingham ανέδειξε λακωνικά τη σημασία του κράτους δικαίου :« Σε ένα κόσμο διηρημένο από διαφορές εθνικότητας, φυλής, χρώματος, θρησκείας και πλούτου  (το κράτος δικαίου) είναι ένας από τους σπουδαιότερους παράγοντες συνοχής, ίσως ο σπουδαιότερος ομοιάζει δε σε παγκόσμια κοσμική θρησκεία».[2] Οι ίδιες οι αρχές του κράτους δικαίου αποτελούν το μέτρο που μετράμε την δικαϊκή μας πραγματικότητα.

1.1.Η βραδυπορία στην παροχή δικαστικής προστασίας ή η κατάρρευση του σωφρονιστικού συστήματος είναι συνέπειες ενός συστήματος δικαιοσύνης που έχει από καιρό υπερβεί τα όρια του.  Δεν σχετίζονται με την δημοσιονομική κρίση της χώρας. Το πρόβλημα είναι ότι το ίδιο το μοντέλο οργάνωσης της δικαιοσύνης είναι παρωχημένο και οι διαδικασίες εκσυγχρονισμού του ή εξωραϊσμού του είναι δύσκολο να βελτιώσουν  την βιωσιμότητα και την λειτουργικότητα του συστήματος. Εάν επικεντρωθούμε μόνο να βελτιώσουμε την συνοχή υποσυστημάτων του δικαϊκού συστήματος π.χ. με την αλλαγή ή των εκσυγχρονισμό των κωδίκων, όσον και εάν αυτό είναι αναγκαίο,  το πρόβλημα θα εμφανιστεί με νέες μορφές.

1.2. Η αντιμετώπιση της δικαιοσύνης ως σειρά αυτόνομων, ανεξάρτητων και στεγανοποιημένων υποσυστημάτων αποτελεί συχνά αιτία ανεπαρκούς σχεδιασμού. Οι κάθε φορά θεσπιζόμενες ρυθμίσεις, όταν κυριαρχούνται από αποσπασματική αντίληψη του δικαϊκού συστήματος, ακόμα και όταν η νομοτεχνική τελειότητα τους αγγίζει τον ναρκισσισμό, παράγουν δυσλειτουργίες στα άλλα υποσυστήματα.  Όμως για τον χρήστη του συστήματος, τον κοινωνικό μέτοχο και το χρηματοδότη αυτού, αυτό που έχει σημασία έχει η αποτελεσματική λειτουργία του Συστήματος ως ολότητας.

1.3. Επίσης, τις τελευταίες δεκαετίες, στο σύστημα της δικαιοσύνης, και δορυφορικά προς το δικαστικό σύστημα  έχουν αναπτυχθεί πλήθος ανεξάρτητες διοικητικές αρχές με ιδιαίτερους προϋπολογισμούς, γραφειοκρατική οργάνωση και αυξημένα προνόμια, που διεκδικούν οιονεί δικαιοδοτικό ρόλο, που επιδρούν και διαδρούν με το σύστημα απονομής της δικαιοσύνης, χωρίς να υπάρχει αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας τους.

1.4. Όταν αναφερόμαστε στον εκσυγχρονισμό του δικαστικού συστήματος λείπουν από το δημόσιο διάλογο οι αναλογιστικές μελέτες, τα ποσοτικοποιημένα και στατιστικώς επεργασμένα στοιχεία εισροών υποθέσεων, κόστους διαχειρίσεως, χρόνου επιλύσεως, ελάχιστων ανθρωποωρών ενασχόλησης κλπ. Στο αποκαλούμενο δημόσιο διάλογο κυριαρχούν κυρίως αόριστες αναφορές, συντεχνιακές προτάσεις και ενίοτε δήθεν τεχνοκρατικές προτάσεις. Σε όλες όμως λείπουν τα κρίσιμα μεγέθη που είναι αναγκαία για τη λήψη αποφάσεων.

α) Ποια είναι η εκτίμηση για το πιθανό αριθμό εισροής υποθέσεων, ανά κατηγορία, στο σύστημα την επόμενη δεκαετία;

β) Ποια είναι η εκτίμηση του συνολικού χρόνου και κόστους για τον χειρισμό κάθε υπόθεσης;

γ) Ποιο είναι το ελάχιστο ανθρώπινο δυναμικό (δικαστικοί λειτουργοί, υπάλληλοι κλπ) που είναι αναγκαίο για την διεκπεραίωση των υποθέσεων αυτών;

δ) Τι τεχνολογικές επενδύσεις χρειαζόμαστε να μειωθεί το κόστος λειτουργίας και να αυξηθεί η αξιοπιστία και η αποτελεσματικότητα του συστήματος ;

ε) Πόσες δικαστικές αίθουσες χρειαζόμαστε και ποιο είναι το κόστος για να έχουμε σύγχρονα βιοκλιματικά κτίρια για τις ανάγκες απόδοσης της δικαιοσύνης με πρόσβαση σε ΑΜΕΑ (ως χρήστες αλλά και ως εργαζόμενοι) και ηλικιωμένους για την παροχή δικαιοσύνης;

στ)Ποια είναι η επιστημονικώς εκτιμώμενη αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα σε ρυθμίσεις νομοθετικού εκσυγχρονισμού, και ποιος είναι ο μηχανισμός ελέγχου και αξιολόγησης των ρυθμίσεων από τη στιγμή λειτουργία τους;

η) Τέλος πώς ο εκσυγχρονισμός αγγίζει τα σωφρονιστικά καταστήματα και τα ψυχιατρεία ως απολήξεις του ποινικού συστήματος.

1.5.Είναι μεθοδολογικά εσφαλμένη και δικαιοπολιτικά επικίνδυνη η προσπάθεια αναδιοργάνωση  που γίνεται  με  μόνο κριτήριο δημοσιονομικά κριτήρια, όπως τις περικοπές δαπανών (μισθοδοσίες, προσωπικό κλπ). Επιπλέον η αντίληψη αυτή ουδεμία σχέση έχει με επανασχεδιασμό αφού προσπαθεί να επιλύσει προβλήματα που έχουν τις ρίζες τους σε αποτυχημένες επιλογές ενός συστήματος που ήδη είναι γηρασμένο. Οι λογαριασμοί με το παρελθόν είναι στρατηγικό λάθος να δεσμεύσουν το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας.

1.6. Το σύστημα Δικαιοσύνης, ήδη δέχεται,  και τις επόμενες δεκαετίες θα ενταθεί, μεγάλη πίεση στη λειτουργία του εξαιτίας σειρά ανεξάρτητων παραγόντων (μεταναστευτική πίεση, παγκοσμιοποίησης του εγκλήματος, δημοσιονομικό κόστος απονομής της δικαιοσύνης, παραγωγή πολύπλοκης επιστημονικής και τεχνολογικής γνώσης) την επίδραση των οποίων στο σύστημα θα πρέπει να αποπειραθούμε να εκτιμήσουμε. Η υπερφόρτωση του συστήματος σε συνδυασμό με την παντελή έλλειψη προτεραιοτήτων,εκτός του  σύγχρονου εισπρακτικού χαρακτήρα, μπορεί να αλλοιώσει το χαρακτήρα του συστήματος της δικαιοσύνης οδηγώντας σε αποκλεισμό από την παροχή υπηρεσιών σε ευρύτερες ομάδες πληθυσμού. Η εξέλιξη αυτή σταδιακά θα οδηγήσει στη διάβρωση της κοινωνικής συνοχής και του κράτους δικαίου.

1.7.Συνεπώς, πέρα από τις αλλαγές, στο επίπεδο της κωδικοποίησης και της νομοθεσίας, ο επανασχεδιασμός της δικαιοσύνης πρέπει να βασίζεται σε:

 - ποσοτικοποιημένα στοιχεία, στατιστικές, αναλογιστικές μελέτες.

 - επιστημονικές αναλύσεις και προβλέψεις (ανάλυση και πρόβλεψη κινδύνων),

 - διάλογο και συνεργασία με τους φορείς παραγωγής γνώσης (Πανεπιστήμια, ερευνητικά ιδρύματα) καθώς και τους φορείς της τεχνολογικής καινοτομίας ανεξαρτήτως χώρας εγκατάστασης.

- συμμετοχή και εμπλοκή όλων των παραγόντων του συστήματος απονομής δικαιοσύνης στη λειτουργία του συστήματος 

- αύξηση των μηχανισμών διαφάνειας και της λογοδοσίας σε θεσμικό επίπεδο για  δικαστικούς υπαλλήλους, δικηγόρους και δικαστικούς λειτουργούς.

- ετήσια αποτίμηση των αλλαγών για μια πενταετία από την εφαρμογή τους και αξιολόγηση τους.

  

1.8. Ο επανασχεδιασμός αυτός όμως πρέπει να αξιολογήσει και άλλες παραμέτρους που επιδρούν στη λειτουργία του συστήματος:

α) οι διεθνείς τάσεις στην χρηματοδότηση της δικαιοσύνης,

β) η παραγόμενη γνώση και η συμβολή της στην ανάγκη επίλυσης πολύπλοκων και σύνθετων νομικών ζητημάτων,

γ) στα μεταναστευτικά δεδομένα και νέα κοινωνικά πολιτιστικά δεδομένα 

δ) στις νέες προτάσεις επίλυσης των διαφορών και τέλος

ε) οι τεχνολογικές προκλήσεις.

1.9. Το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν κοινωνίες και κράτη που σέβονται τις αρχές του κράτους δικαίου είναι η υπερφόρτωση του συστήματος απονομής της δικαιοσύνης και το υψηλό κόστος χρηματοδότησης του.[3] Το σύστημα απονομής δικαιοσύνης δε συμπεριλαμβάνονται στις προτεραιότητες ούτε του κράτους ούτε της κοινωνίας.

1.9.1. Η υπερφόρτωση του συστήματος της δικαιοσύνης συνδέεται και με την διαρκή παραγωγή ρυθμιστικών κανόνων  από το κράτος, τους ευρωπαϊκούς και διεθνείς οργανισμούς. Κανόνων που δημιουργούν διοικητικές, ποινικές διαφορές και αστικές διαφορές.  Στην Αγγλία κατά τη δεκαετία 1997-2007 δημιουργήθηκαν 3.000 νέα ποινικά αδικήματα. Παγκοσμίως το σύστημα δικαιοσύνης συνεχώς υπερφορτώνεται με νέα ύλη, διευρύνεται ο κύκλος των υποκειμένων της δικαστικής προστασίας και αυξάνεται το κόστος λειτουργίας του συστήματος. Είναι δεδομένο ότι το κόστος χρηματοδότησης της δικαιοσύνης σε κάθε περίπτωση θα συνεχίσει να αυξάνεται. Το δίλημμα ανάμεσα στην καθυστέρηση στην απονομή της δικαιοσύνης (αρνησιδικία) ή ακριβή δικαιοσύνη (αποκλεισμός ευρύτερων κοινωνικών ομάδων), οδηγεί σε διάβρωση του κράτους δικαίου. Η άρνηση αντιμετώπισης όμως δεικνύει συμπτώματα στρουθοκαμηλισμού. 

1.9.2.Φαινόμενα υποχρηματοδότησης και δυσλειτουργίας του δικαστικού συστήματος εμφανίζονται ήδη στις Η.Π.Α. Στην ηλεκτρονική σελίδα της Wall Sreet Journal το δημοσιογραφικό ρεπορτάζ είναι σα να περιγράφει εικόνες από το μέλλον, - ήδη παρόν-  και της δικής μας δικαιοσύνης: «…Τώρα αυτό που γίνεται (στη δικαιοσύνη) είναι να περικόπτονται βασικές υπηρεσίες. Περικόπτεται η ιατρική ασφάλιση για ορισμένους δικαστές. Κλείνουν αίθουσες δικαστηρίων. Εξαναγκάζουν τους πολίτες σε ορισμένες επαρχίες να φέρουν το δικό τους χαρτί εάν θέλουν αντίγραφο δικαστικής απόφασης. Υπάρχουν δικαστές που παρακαλούν προμηθευτές για να έχουν χαρτί και στυλό οι υπάλληλοι τους».[4]

1.9.3. Το κράτος, όχι μόνο στη χώρα μας, ως εύκολη λύση αντιμετώπισης του προβλήματος του κόστους της δικαιοσύνης με κοπτοραπτική λογιστική και εισπρακτική αντιμετώπιση δημιουργεί οικονομικά εμπόδια για την πρόσβαση στο σύστημα, αυξάνει διαρκώς το κόστος πρόσβασης και λήψης υπηρεσιών από το δικαστικό σύστημα δημιουργώντας κοινωνικούς αποκλεισμούς με δημοσιονομικά κριτήρια. Περικόπτει υπηρεσίες και δαπάνες αναγκαίες για τη λειτουργία του συστήματος (κατάργηση ειρηνοδικειών στη νησιωτική Ελλάδα, έλλειψη προγράμματος νέων κτιρίων, περικοπές προμηθειών).Για την αντιμετώπιση του προβλήματος, προτείνεται είτε η ανάπτυξη άλλων μορφών επίλυσης των διαφορών εκτός της κρατικής κυριαρχίας (μορφή ιδιωτικής δικαιοσύνης) είτε  η προσφυγή των πολιτών στην ιδιωτική νομική ασφάλιση για νομικές διαφορές.

1.9.4. Έχει αξία να δούμε πως αντιμετωπίζει η κοινή γνώμη μια ανεπτυγμένης ευρωπαϊκής κοινωνία τις αυξήσεις στα τέλη. Στην Ισπανία σε έρευνα που διεξήχθη στα τέλη Νοεμβρίου 2012 σχετικά με την νέα νομοθεσία που αυξάνει τα τέλη για την παροχή δικαστική προστασίας είχε τα ακόλουθα ενδεικτικά αποτελέσματα:

• 84% πιστεύουν ότι ο νέος νόμος παραβιάζει το δικαίωμα αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας,
• το 79% ότι οι αυξήσεις  είναι υπερβολικές και
• 77% θα υπάρξουν περισσότερες δυσκολίες για την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών.[5]

1.9.5. Ως λύση για όσους αδυνατούν να  προσφύγουν αποτελεσματικά  στην δικαιοσύνη προβλέπεται ο θεσμός της νομικής βοήθειας. Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία της ευρωπαϊκής ένωσης το έτος 2010,  ο προϋπολογισμός στην Ευρώπη Ένωση για νομική βοήθεια είχε αυξηθεί μεσοσταθμικά κατά 18% τοις εκατό[6]. Με τις υπάρχουσες οικονομικές και μεταναστευτικές τάσεις το σύστημα νομικής βοήθειας δέχεται και αυτό περικοπές, αφήνοντας σταδιακά ευρύτερες κοινωνικές ομάδες και δή τις πιο αδύναμες εκτός αποτελεσματικής πρόσβασης στη Δικαιοσύνη.

1.9.6. Ως επακόλουθο θα αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των πολιτών χωρίς νομική εκπροσώπηση.  Όλο και περισσότερο πολίτες θα εμφανίζονται αυτοπροσώπως στα δικαστήρια αναλαμβάνοντας το ρόλο του δικηγόρου. Η τάση αυτή έχει αρχίζει να γίνεται εμφανής στα ειρηνοδικεία και στα ποινικά δικαστήρια. Η τάση αυτή θα επιβαρύνει επικίνδυνα το σύστημα. Ήδη στη Γηραία Αλβιώνα η τάση αυτή έχει καταστεί πρόβλημα στην απονομή της δικαιοσύνης. Οι εξ ανάγκης πολίτες – δικηγόροι, αλλά και η δημιουργία μιας παραοικονομίας συμβούλων, είναι εμπόδιο στην ορθή απονομή της δικαιοσύνης.

1.10. Επειδή όπως έχει ήδη λακωνικά συνοψίσει το πρόβλημα σε ένα άρθρο γνώμης η New York Times, Nov. 24, 2009. «… Η περικοπή της χρηματοδότησης των κρατικών δικαστηρίων διακινδυνεύει κάτι περισσότερο από την ….. τη δημόσια ασφάλεια και το κράτος δικαίου. Αποδυναμώνει την ίδια τη δικαιοσύνη.[7]

1.11.Καθυστερήσεις όμως παρατηρούνται και στην ολοκληρωμένη εισαγωγή των τεχνολογικών δυνατοτήτων στη καθημερινή λειτουργία της δικαιοσύνης. Οι νέες τεχνολογίες, - αρκετές εξ αυτών έχουν ήδη παλιώσει- εισάγονται διστακτικά και με το σταγονόμετρο. Θα έπρεπε να εισαχθούν, αρχικά στα ανώτατα δικαστήρια, συστήματα όπως το CAT ( Computer- assisted transcription), που επιτρέπει τη ταυτόχρονη μετατροπή του προφορικού λόγου μέσω στενογράφων και λογισμικού σε κείμενο ορατό ταυτόχρονα από τους δικαστές, η  δυνατότητα συστήματος ηλεκτρονικής ταυτόχρονης επίδειξης και ανάγνωσης εγγράφων και ντουκουμέντων από όλους τους συμμετέχοντες στη διαδικασία καθώς και της ηλεκτρονικής παρουσίασης αποδεικτικών στοιχείων.[8]

2. Το γνωστικό «χάσμα». Το κόστος λειτουργίας και απονομής  όμως της δικαιοσύνης αυξάνει και από την συνεχή παραγωγή γνώσης. Και στην ελληνική δικαιοσύνη αυξάνουν συνεχώς τα προς επίλυση νομικά ζητήματα που έχουν νομική πολυπλοκότητα. Η πολυπλοκότητα αυτή επηρεάζει  το χρόνο  και το κόστος επίλυσης της διαφοράς. Ο δικαστικός λειτουργός χρειάζεται όλο και περισσότερο χρόνο να κρίνει ένα πολύπλοκο θέμα ιατρικής αμέλειας  ή να αντιμετωπίσει μια φορολογική υπόθεση που αφορά πολυεθνικούς ομίλους,  σύνθετες εμπορικές συναλλαγές ή διακρατικές υποθέσεις κυβερνοεγκλήματος.

2.1. Εκείνο που πρέπει να αντιμετωπιστεί είναι τα ακόλουθα:

 α) το μέσο επίπεδο γνώσης που επηρεάζει την σχηματισμό της δικαστικής κρίσης. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η λειτουργία της μαρτυρικής κατάθεσης σε ποινικές και πολιτικές υποθέσεις που βασίζεται στη μνήμη.[9]

 Είναι επιστημονικό «δόγμα» ότι η μνήμη δεν λειτουργεί ως φωτογραφική μηχανή, υπόκειται σε διάφορες παραμορφώσεις, δημιουργεί δε ακουσίως ψευδείς μνήμες. Επιβιώνει, όμως, στο σύστημα μας ως ιερή κληρονομιά η αντίληψη ότι η μνήμη λειτουργεί ως φωτογραφική μηχανική με ότι αυτό συνεπάγεται για την αξιολόγηση της αξιοπιστίας της μαρτυρικής κατάθεσης και την πιθανότητα εσφαλμένης δικαιοδοτικής κρίσης.

Για την ορθή λειτουργία του συστήματος της απονομής δίκαιης κρίσης είναι αναγκαίο να ξεφύγουμε από ξεπερασμένες επιστημονικά και λανθασμένες αντιλήψεις[10].

β) αναγκαία είναι πλέον η συστηματική και μεθοδική γνώση βασικών όρων σε ορισμένες περιοχές της οικονομικής δραστηριότητας, της ιατρικής, κλπ. Αυτή η γνωστική αναβάθμιση είναι απαραίτητη προκειμένου να υπάρχει δυνατότητα κατανόησης των σύγχρονων προβλημάτων. Το βάρος αυτός δε μπορεί να μετατεθεί σε κάθε δικαστή, εξάλλου αυτό δεν είναι εφικτό, αλλά να αφορά την οργάνωση του συστήματος απονομής της δικαιοσύνης.

2.2. Συνεπώς, πρέπει να δημιουργηθεί μαθησιακή/γνωστική/ επιμορφωτική σχέση μεταξύ του συστήματος απονομής δικαιοσύνης με τα κέντρα παραγωγής γνώσης (ερευνητικά κέντρα) και τα ανώτερα και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Με αυτό τον τρόπο θα δημιουργηθούν αντίμετρα στην προσπάθεια χειραγώγησης του συστήματος απονομής δικαιοσύνης από επαγγελματικά συμφέροντα «ειδικών», αλλά και  στη τάση σε κάθε πρόβλημα να υπάρχει απαίτηση για  τη δημιουργία ειδικών δικαστηρίων.

3.Επιστημονικά δεδομένα  και νέες μορφές. Ο σχεδιασμός πρέπει να λαμβάνει υπόψιν του και νέα δεδομένα στην οργάνωση ζωής των κοινωνιών. Χαρακτηριστικά αναφέρω ότι σύμφωνα με έρευνα του Εθνικού Συμβουλίου Πληροφοριών των Η.Π.Α εκτιμάται ότι στην περιοχή που ονομάζεται Αψίδα της Αστάθειας και αγκαλιάζει περιοχές από την Ασία έως την Αφρική μέχρι το 2025, ήτοι την προσεχή δεκαετία, θα πληγούν από λειψυδρία και έλλειψη τροφής   600.000.000 εκατομμύρια μέχρι 1,5 δις άνθρωποι. Από το σύνολο των ανθρώπων αυτών πιθανολογείται ότι ίσως 200 εκατομμύρια θα προσπαθήσουν μεταναστεύσουν προς την Ευρώπη.

Συνεπώς το νομικό σύστημα της χώρας θα πρέπει να λάβει υπόψη ότι μέρος της μετανάστευσης αυτής θα εισέλθει και  στη χώρα μας. Ποια είναι η εκτίμηση για την οικονομική επιβάρυνση του συστήματος διοικητικής και ποινικής δικαιοσύνης από τη διαχείριση αυτής της τάσης.[11]

3.1. Επίσης η δημιουργία νέων πολιτισμικών δεδομένων εντός της ευρωπαϊκής ένωσης γεννά σειρά νομικών ζητημάτων που αφορούν πολίτες με διαφορετικές αντιλήψεις, κοσμοθεωρίες, θρησκείες. Στο οικογενειακό δίκαιο, για παράδειγμα, προκύπτουν σοβαρά νομικά θέματα στους τομείς  της γονικής μέριμνας και επικοινωνίας παιδιών διαζευγμένων ζευγαριών όταν οι γονείς ζούν σε διαφορετικά κράτη ή διατροφής κλπ. Το σύστημα δικαιοσύνης, διοικητικά και δικαιοδοτικά, έχει να αντιμετωπίσει αυξανόμενης δυσκολίας πολυπολιτισμικά νομικά ζητήματα.

ΙΙ. Αντιλήψεις για το ρόλο της δικαιοσύνης και των λειτουργών της στο σύγχρονο οικονομικό περιβάλλον. Υπάρχουν δύο παγίδες για το σύστημα απονομής δικαιοσύνης.

4.1.Οικονομικές αντιλήψεις. Το σύστημα απονομής δικαιοσύνης βρίσκεται αντιμέτωπο με την κρατούσα ιδεολογικοπολιτική αντίληψη που εδράζεται στην οικονομική αντίληψη των «instίtutionless economics». Η οικονομική αυτή σχολή παραγνωρίζει τον οικονομικό ρόλο λειτουργίας των θεσμών. Όλα περιστρέφονται γύρω από το φάσμα περιορισμών πρόσβασης στην αγορά ή άσκησης οικονομικής δραστηριότητας. Συνεπώς και το σύστημα απονομής δικαιοσύνης αξιολογείται με ιδεολογικά κριτήρια συμβολής στην οικονομική ανάπτυξη. Η αντίληψη αυτή επηρεάζει το πώς λαμβάνονται αποφάσεις για το χώρο της δικαιοσύνης και πως αντιλαμβάνεται η κοινωνία τη δικαιοσύνη.[12]

   

4.2 Τη στενή αυτή διασύνδεση θεσμών και αγοράς έχει αποδείξει ο Άνταμ Σμιθ, ο εκ των πατέρων του σύγχρονου φιλελευθερισμού Χάγιεκ, ο  κοινωνιολόγος Μαξ Βέμπερ που έχει αναλύσει τη σχέση νόμου και οικονομίας, ιδίως στο εμπορικό δίκαιο. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει και στο νομπελίστα οικονομολόγο Ντάγκλας Νορθ ο οποίος με το έργο του Stracture and Change in Economic History ανέλυσε τη σχέση θεσμών και οικονομικής αλλαγής. Η ύπαρξη σταθερών και αξιόπιστων θεσμών οδηγούν στην οικονομική ανάπτυξη. Η οικονομική ανάπτυξη δεν συνδέεται πάντα με το κράτος δικαίου, ούτε και η λειτουργία των συστημάτων απονομής δικαίου συνδέονται πάντα με το κράτος δικαίου.[13]

4.3  Ο τρόπος που η κοινωνία αντιλαμβάνεται το ρόλο λειτουργίας των θεσμών είναι σημαντικός, αφού οι αντιλήψεις καθορίζουν τον τρόπο συμπεριφοράς. Στην χώρα μας τα θέματα αυτά ανακύπτουν ως παρεμπίπτοντα. Η συζήτηση εξαντλείται κυρίως σε μισθολογικά ζητήματα ή σε διεκδικήσεις των εκπροσώπων των δικηγορικών συλλόγων, ερήμην της κοινωνίας στο όνομα της οποίας εκφράζουμε το δημόσιο λόγο. Το κύριο ζήτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι η συνεισφορά των θεσμών και του συστήματος της δικαιοσύνης στην ελληνική κοινωνία και στην οικονομική ανάπτυξη.

5. Η δεύτερη παγίδα αφορά την συνεχή αύξηση των εξουσιών της εκτελεστικής εξουσίας σε βάρος του κράτους δικαίου. Ενδεικτικά στο όνομα της καταπολέμησης της φοροδιαφυγής έχουμε γίνει μάρτυρες εκτρωματικών αντιλήψεων στη διοικητική και στη ποινική δίκη. Έχει δημιουργηθεί πεποίθηση στην κοινή γνώμη ότι τα πρόστιμα και οι φόροι δεν εισπράττονται διότι τα ποινικά και δικαστήρια δεν παράγουν έργο. Η αντίληψη αυτή δημιουργεί την αντίληψη ότι τα δικαστήρια είναι εισπρακτικός μηχανισμός και αναποτελεσματικός μηχανισμός. Και οι δύο αντιλήψεις είναι επικίνδυνες.

6.. Την ίδια ώρα που η εκτελεστική εξουσία επικαλείται οικονομική αδυναμία και κωλυσιεργεί για την ίδρυση δικαστικής αστυνομίας  (Ν 2145/1993), το κράτος δημιουργεί οικονομική αστυνομία που ελέγχει και εποπτεύει το σύνολο των θεσμών της αγοράς (κεφαλαιαγορά, ανταγωνισμό, τράπεζες) και βρίσκει τα αναγκαία κονδύλια για να τη χρηματοδοτήσει. Δημιουργώντας επικοινωνιακά την εικόνα της αποτελεσματικότητας για την οικονομική αστυνομία, ότι η οικονομική αστυνομία καταπολεμάει το έγκλημα, αλλά οι δικαστές τους αφήνουν ελεύθερους.

6.2. Ο κίνδυνος αυτός θα ενταθεί διότι μόλις καταλαγιάσει το κυνήγι της φοροδιαφυγής θα αρχίσουν τα θέματα της εθνικής ασφάλειας. Τα θέματα της ασφάλειας είναι πολύ πιο σοβαρά από τη φοροδιαφυγή. Τι θα γίνει εάν αναπτυχθεί θρησκευτική, μειονοτική ή πολιτική τρομοκρατία στην ελληνική κοινωνία τα επόμενα χρόνια. Τμήματα της εκτελεστικής εξουσίας θα ζητήσουν α) αύξηση του προϋπολογισμού και β) περιορισμό ατομικών και νομικών δικαιωμάτων για την καταπολέμηση του φαινομένου.

6.3. Τα επόμενα χρόνια το δικαστικό σύστημα θα γίνεται αποδέκτης συνεχών πιέσεων ορισμένων τμημάτων της νομοθετκής και εκτελεστικής εξουσίας προκειμένου να κρίνει με βάση όχι τη νομιμότητα αλλά υλοποιώντας πολιτικές επιλογές. Οι μηχανισμοί απονομής της δικαιοσύνης πρέπει να ξεφύγουν από τις πανίσχυρες ψυχολογικές πιέσεις που ασκούνται και αφορούν την απώλεια στο σκληρό πυρήνα της Δικαιοσύνη.

ΙΙΙ. Επτά προτάσεις για το σχεδιασμό συνεκτικού και λειτουργικού συστήματος δικαιοσύνης.

7.1.Χάρτα της Δικαιοσύνης. Είναι αναγκαίο να σχεδιαστεί και δημιουργηθεί από το αρμόδιο Υπουργείο ένα διαρκές πρόγραμμα ανοικτής προσβασιμότητας με την ονομασία  Χάρτα  της Δικαιοσύνης. Το πρόγραμμα θα διαιρείται σε διάφορες θεματικούς κύκλους. 

Σε αυτό το πρόγραμμα όλοι οι εμπλεκόμενοι στην απονομή της δικαιοσύνης, δικαστικοί υπάλληλοι, αστυνομικοί, σωφρονιστικοί υπάλληλοι, δικηγόροι, εισαγγελικοί και δικαστικοί λειτουργοί θα μπορούν να καταγράφουν  προβλήματα ή δυσλειτουργίες κάθε είδους  και θα μπορούν επίσης να καταθέτουν προτάσεις στις διάφορες ενότητες.

Με αυτό τον τρόπο το ανθρώπινο δυναμικό που ασχολείται με τη δικαιοσύνη θα βοηθήσει στον εντοπισμό προβλημάτων και το σχεδιασμό λύσεων. Το υλικό αυτό θα αξιολογεί και επεξεργάζεται η Διοίκηση θα το εισφέρει μετά την επεξεργασία σε δημόσιο διάλογο και έλεγχο. 

Η Χάρτα της Δικαιοσύνης θα θέτει ταυτόχρονα και τις προτεραιότητες  της Πολιτείας στο χώρο της δικαιοσύνης και στην προστασία των δικαιωμάτων των ανθρώπων.

3.2. Αντιμετώπιση της Δικαιοσύνης και του δικαιοδοτικού έργου με κριτήρια αγαθού σε σπανιότητα.

Το δικαιοδοτικό έργο έχει πλέον υψηλό χρηματοδοτικό κόστος για το κράτος και την κοινωνία. Το κόστος αυτό θα αυξάνεται συνεχώς. Όμως, η παροχή δικαιοσύνης από το κράτος είναι η συνεκτική δύναμη που διατηρεί τη συνοχή της κοινωνίας.

Το κράτος μέσα από τη δωρεάν δημόσια εκπαίδευση αλλά και τη Εθνική Σχολή Δικαστών έχει χρηματοδοτήσει την εκπαίδευση των εισαγγελικών και δικαστικών λειτουργών. Άλλωστε, αρκετοί λειτουργοί  έχουν επενδύσει και επενδύουν εξ ιδίων χρήματα και χρόνο για την επιμόρφωση τους.

Η κάθε ανθρωποώρα των δικαστικών λειτουργών έχει υψηλό κόστος, τέτοιο που, εάν ξοδεύεται ασκόπως λόγω κακού ή ανύπαρκτου σχεδιασμού, αποτελεί σπατάλη πολύτιμων ανθρώπων πόρων και τους οποίους δεν μπορούμε να αναπληρώσουμε. Χρειαζόμαστε ορθολογικό σχεδιασμό.

Η αντιμετώπιση του δικαιοδοτικού έργου, στη δεδομένη ιστορική περίοδο, πρέπει να αντιμετωπίζεται ως αγαθό σε σπανιότητα. Οι κοινωνοί του πρέπει να λαμβάνουν τον ουσιαστικό και αναγκαίο σεβασμό στο δύσκολο έργο τους από όλους. Η αντιμετώπιση της δικαιοσύνης ως αγαθό σε σπανιότητα δεν αλληλοαναιρεί την αναγκαιότητα της ανοιχτής πρόσβασης της δικαιοσύνης. Προϋποθέτει, όμως, αποφάσεις, σταθμίσεις και αξιολογήσεις για σκληρό πυρήνα παροχής δικαιοσύνης από το σύγχρονο κράτος. Η απουσία αξιολόγησης και προτεραιοτήτων θα υπερφορτώσει το σύστημα, κατάσταση που αντιμετωπίζουμε, με τις γνωστές συνέπειες.

Επίσης, η κατάσταση αυτή οδηγεί σε δύο φυγόκεντρες δυνάμεις, την ιδιωτικοποίηση της δικαιοσύνης και την κρατικοποίηση (ενίσχυση εκτελεστικής εξουσίας) αυτής, ήτοι τον περιορισμό του ρόλου του φυσικού δικαστή. Οι δύο τάσεις βαίνουν παράλληλα και αποδυναμώνουν τη δικαιοσύνη και συνακόλουθα το κράτος δικαίου. Επίσης, ο πολίτης αδυνατεί να λάβει αποτελεσματική πρόσβαση στη δικαιοσύνη.

7.3. Ανοιχτό, εξωστρεφές και με επιστημονικές συνέργειες σύστημα σχεδιασμού.

Οποιοσδήποτε κωδικοποιήσεις ή νομοθετικές ρυθμίσεις πρέπει να γίνονται σε συνεργασία των διαφόρων υποσυστημάτων του δικαίου, ώστε να εντοπίζονται πριν από τη θέσπιση τους τυχόν προβλήματα συμβατότητας, να εξετάζονται η αλληλοεπίδραση τους και τα πιθανά προβλήματα που μπορεί να δημιουργήσει η εφαρμογή τους είτε στον ίδιο κλάδο δικαίου είτε σε άλλο κατά την απονομή της δικαιοσύνης.    Αποτέλεσμα της εσφαλμένης και αλαζονικής αντίληψης της «αυτονομίας» του νομοθετικού σχεδιασμού από ειδικούς είναι ένας ενδογενής αναποτελεσματικός σχεδιασμός που αυξάνει το κόστος και το χρόνο απονομής της δικαιοσύνης, ενώ συχνά είναι δυσλειτουργικός και προβληματικός.

Τα προβλήματα επιτείνονται πολλές φορές από την ανύπαρκτη εμπειρία για τη λειτουργία του δικαστηριακού συστήματος από τους εισηγητές και σχεδιαστές των ρυθμίσεων.

Στο σχεδιασμό αυτό πρέπει να συμμετέχουν, όχι μόνο νομικοί από άλλες ειδικότητες, αλλά και επιστήμονες από άλλες γνωστικές ενότητες, όπου αυτό χρειάζεται. 

7.4.Έλεγχος ανά έτος νέων ρυθμίσεων, αποτίμηση συνολικών αποτελεσμάτων, οικονομικό κόστος.

Κάθε σοβαρό μέτρο (νομοθετική ρύθμιση, κωδικοποίηση) που αφορά τη Δικαιοσύνη θα πρέπει να ελέγχεται για μια πενταετία από την εφαρμογή του για την αποτελεσματικότητα του. Ο έλεγχος αυτός θα αφορά διάφορες παραμέτρους της ρύθμισης (αποτελεσματικότητα, κόστος, προβλήματα και δυσλειτουργίες) στην εφαρμογή του.

Η εισαγωγή «ελευθέρας βοσκής» ρυθμίσεων που δημιουργούν προβλήματα και ουδείς ελέγχει και αξιολογεί την εφαρμογή τους και την αποτελεσματικότητα τους είναι από τις αιτίες κακού σχεδιασμού, αναποτελεσματικής εφαρμογής και ανεξέλεγκτης σπατάλης πόρων.

Η αξιολόγηση του θα πρέπει να είναι υποχρεωτική για όσους κάθε φορά εμπλέκονται στην εφαρμογή του. Οι φόρμες αξιολόγησης θα δίνουν στην Πολιτεία την δυνατότητα να έχει αποτίμηση της εισαγωγής των ρυθμίσεων και θα μπορεί να προβαίνει σε διορθωτικές κινήσεις.

7.5. Καταβολή πραγματικού κόστους για τους χρήστες του συστήματος. Αναλογιστικές μελέτες. Στατιστικά στοιχεία.

Από τα μεγαλύτερα προβλήματα  στο χώρο της δικαιοσύνης είναι ότι ελλείπουν τα  στοιχεία εκείνα (στατιστικές και αναλογιστικές μελέτες) που θα επέτρεπαν τον ορθολογικό σχεδιασμό. Υπάρχει έλλειμμα πληροφόρησης και γνώσης για σημαντικές παραμέτρους της λειτουργίας του συστήματος. Η επίκληση της δικομανίας των Ελλήνων ως αιτία των προβλημάτων της δικαιοσύνης έχει από καιρό εξαντλήσει την όποια χρησιμότητα της.

Το αρμόδιο υπουργείο θα έπρεπε να δημοσιεύει ετησίως  ακριβή στατιστικά στοιχεία για κάθε δικαστήριο και εισαγγελία α) για τις υποθέσεις, β)το είδος κάθε υπόθεσης, γ) χρόνο διεκπεραίωσης, δ)αναβολές και λόγο αναβολής, δ) ματαιώσεις ε) υποθέσεις ανά δικαστή και εισαγγελέα στ) αριθμό εφέσεων ανά συγκεκριμένη δικάσιμο και ποσοστό επιτυχίας ή αποτυχίας ενδίκων μέσων για αποφάσεις ανά δικαστή ή σύνθεση. Τα στοιχεία αυτά είναι αναγκαία για την ορθολογική οργάνωση, το σχεδιασμό, τη διαχείριση των υποθέσεων.

Η δικαιοσύνη χωρίς στατιστικά στοιχεία και αναλογιστικές μελέτες και χωρίς γνώση του πραγματικού κόστους θα οδηγήσει αναγκαστικά σε αρνησιδικία, μείωση της πρόσβασης στο σύστημα της δικαιοσύνης στους πολίτες, σε αδυναμία χρηματοδότησης της και σε δικαιοκρατικό έλλειμμα. Ταυτόχρονα οι χρήστες του συστήματος, εκτός των οικονομικά ευαίσθητων ομάδων, θα πρέπει να καταβάλλουν το πραγματικό κόστος για τις υπηρεσίες που τους παρέχονται.

7.6. Επιμόρφωση σε συνεργασία με Δημόσια Πανεπιστήμια. Το γεγονός της πολυπλοκότητας της γνώσης και της συνθετότητας των θεμάτων που εισάγονται ενώπιον της Δικαιοσύνης απαιτεί τη συνεχή επιμόρφωση των εισαγγελικών και δικαστικών λειτουργών. Η επιμόρφωση των εισαγγελικών και δικαστικών λειτουργών μπορεί να γίνει σε συνεργασία με τα δημόσια πανεπιστήμια, και όχι μόνο, σε ειδικά διαμορφωμένους και πιστοποιημένους κύκλους επιμόρφωσης. 

Ενδεικτικώς οι κύκλοι αυτοί μπορεί να είναι πχ α) λογιστικά και χρηματοικονομικά, β)ιατρικά θέματα, γ) νευροεπιστήμες, δ) περιβαλλοντολογικά θέματα, ε) κυβερνοέγκλημα. Με αυτό τον τρόπο θα υπάρχει διαρκής επιμόρφωση με συνέργειες του δημόσιου τομέα και της δικαιοσύνης με πολλαπλά οφέλη  στην λειτουργία της δικαιοσύνης και την αποφυγή δημιουργίας στεγανών «εξειδίκευσης» στην απονομή της δικαιοσύνης και τη δημιουργία πλήθος μόνιμων ειδικών δικαστών και ειδικών δικαστηρίων.

Είναι αναγκαίο να δημιουργηθεί σχέδιο συνεργασίας της Δικαιοσύνης με τα Δημόσια Πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα στην χώρα μας. Η δια βίου  εκπαίδευση πρέπει να λάβει συστηματοποιημένη μορφή στη δικαιοσύνη.

7.7. Θέσπιση αξιόπιστων μηχανισμών Λογοδοσίας. Τέλος θα πρέπει να θεσπιστούν ακόμα πιο αξιόπιστοι και διαφανείς μηχανισμοί λογοδοσίας δικαστικών υπαλλήλων, δικηγόρων, εισαγγελικών και δικαστικών λειτουργών. Το σύστημα ελέγχου και λογοδοσίας δεν μπορεί να είναι απλώς ένα κλειστό, ιεραρχικό και αυτοαναφορικό σύστημα ελέγχου και λογοδοσίας. Όταν η δικαιοσύνη, απονέμεται στο όνομα του ελληνικού λαού, θα πρέπει οι κάθε είδους λειτουργοί της να ελέγχονται με διαφανείς διαδικασίες και στις οποίες η κοινωνία των πολιτών θα συμμετέχει και θα τις ελέγχει, ώστε να υπάρχει  έλεγχος, λογοδοσία και δημοκρατική νομιμοποίηση μέσω της συμμετοχής της κοινωνίας των πολιτών στους μηχανισμούς ελέγχους. 

                                      …………………………………

Το 1955, η Διεθνή Επιτροπή των Νομομαθών, στην Αθήνα, διατύπωσε σε λίγες γραμμές την πραγματική χάρτα της δικαιοσύνης. Το πρόσταγμα παραμένει επιτακτικά επίκαιρο[14]:

«1. Το κράτος υπόκειται στο νόμο.

2. Οι κυβερνήσεις πρέπει να σέβεται τα δικαιώματα των ατόμων στο πλαίσιο του κράτους δικαίου και να  παρέχουν αποτελεσματικά μέτρα για την επιβολή τους.

 3. Οι δικαστές θα πρέπει να καθοδηγούνται από το κράτος δικαίου, να το προστατεύουν και να το επιβάλουν  χωρίς φόβο ή εύνοια και να αντισταθούν σε οποιαδήποτε επηρεασμό από κυβερνήσεις  ή τα  πολιτικά κόμματα όσον αφορά την ανεξαρτησία τους ως δικαστές.
4. Οι Δικηγόροι του κόσμου θα πρέπει να διατηρήσουν την ανεξαρτησία του επαγγέλματός τους, την κατοχύρωση των δικαιωμάτων του ατόμου στο πλαίσιο του κράτους δικαίου και επιμένουν ότι σε κάθε κατηγορούμενο παρέχεται μια δίκαιη δίκη.»

                                                             

       

        

---

[1] Εισήγηση στο ΙΖ Επιστημονικό Συμπόσιο, «Εκσυγχρονισμός της Ελληνικής Δικαιοσύνης», Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Τμήμα ΟΔΕ, Τομέας Νομικής Επιστήμης σε συνεργασία με το ΕΛΕΓΚΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ. Θερμές ευχαριστίες για την πρόσκληση: στον Τομέα Νομικής Επιστήμης του Τμήματος Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Πειραιώς, και ιδίως στον καθηγητή, Παναγιώτη Ι.Κανελλόπουλο, στην οργανωτική επιτροπή του Ελεγκτικού Συνεδρίου, στην Ένωση Ελλήνων Δικονομολόγων και στον  Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών.

[2] Tom Bingham, The Rule of Law, Penguin, 2011, σελ 174.

[3] UK. Ministry of Justice, Swift and sure Justice: The Government’s Plans for Reform of the Criminal Justice System, July 2012, Richard Susskind, The End of Lawyers?, OUP, 2010, σελ 229 επ., European judicial systems. Efficiency and quality of justice, Edition 2012 (data 2010), CEPEJ studies no 18.

[4]  Στην ηλεκτρονική σελίδα της Wall Street Journal, 9/2/2012

[5] www.abogacia.es/wp-content/uploads/2012/11/METROSCOPIA-INFORME-TASAS.pdf.

[6] European judicial systems. Efficiency and quality of justice, Edition 2012 (data 2010), CEPEJ studies no 18, σελ 80 επ.

[7]  «Αt some point, slashing state court financing jeopardizes something beyond basic fairness, public safety, and even the rule of law. It weakens democracy itself.” – New York Times editorial,  Nov. 24, 2009

[8] Ministry of Justice, Virtual Court Pίlot : Outcome Evaluation Htpp//www.justice.gov.uk, επ, οπ.αν, Richard Susskind, The End of Lawyers?, OUP, 2010, σελ 59 επ, Lord Woolf, Access to Justice,  July 2006 http://www.justice,gov.uk.

[9] Daniel L Schacter, the Seven Sins of  Memory, Houghton , 2001, σελ 88 επ, Leonard Mlodinow, How Your Unconscious Mind Rules Your Behavior, Vintage, 2012, σελ 52 επ.

[10] Nassim Nicholas Taleb, The Black Swan, Random House, σελ 62 επ.

[11] Ian Morris, Why the West Rules, The Patterns of History, and What They Reveal About the Future, Picador, 2011, σελ 582 επ.

[12] Regulatory Policy Institute, Professor George Yarrow and Dr Christopher Decker Assessing the economic significance of the professional legal services sector in the European Union, Αύγουστος 2012, σελ 8 επ

[13] D North, Structure and Change in Economic History,   W. W. Norton & Company, 1982.

[14] Tom Bingham, The Rule of Law, Penguin, 2011, σελ 173.