Παρατηρήσεις σχετικά με την σχεδιαζόμενη τροποποίηση του άρθρου 296 ΚΠοινΔ.

 

Αφορμή για το παρόν άρθρο έδωσε το σχέδιο νόμου, το οποίο έχει τεθεί σε δημόσια διαβούλευση¹, όπου μεταξύ άλλων προβλέπεται και η τροποποίηση του άρθρου 296 ΚΠοινΔ, αναφορικά με την αντικατάσταση των περιοριστικών όρων με προσωρινή κράτηση. 

Σύμφωνα με το ισχύον άρθρο 282 §2 ΚΠοινΔ² «2. Ο σκοπός των περιοριστικών όρων, του κατ’ οίκον περιορισμού με ηλεκτρονική επιτήρηση και της προσωρινής κράτησης είναι να αποτραπεί ο κίνδυνος τέλεσης νέων εγκλημάτων και να εξασφαλιστεί ότι εκείνος στον οποίο επιβλήθηκαν θα παραστεί οποτεδήποτε στην ανάκριση ή στο δικαστήριο και θα υποβληθεί στην εκτέλεση της απόφασης.». Επομένως, οι περιοριστικοί όροι θα πρέπει να επιβάλλονται έχοντας ως μόνον σκοπό την εμφάνιση του κατηγορουμένου ενώπιον των δικαιοδοτικών οργάνων και την υποβολή του στην εκτέλεση της ποινής και βέβαια πάντα υπό το πρίσμα της αρχής της αναλογικότητας³. Οι περιοριστικοί όροι και ειδικά η προσωρινή κράτηση, δεν αποτελούν ποινή⁴, ούτε εξυπηρετούν την ειδική και γενική πρόληψη. Πολύ περισσότερο δεν μπορεί οι περιοριστικοί όροι να αντιμετωπίζονται τόσο νομοθετικά, όσο και κατά την εφαρμογή τους από τους δικαστικούς λειτουργούς, ως μέσο «κοινωνικής ανταπόδοσης» ή «κοινωνικού καθησυχασμού»⁵, ειδικά όταν αφορούν αδικήματα τα οποία έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον της «κοινής γνώμης»⁶ και δη όταν αυτή αντιδρά επηρεαζόμενη (αν όχι υποκινούμενη) από τα ΜΜΕ. Περαιτέρω οι λόγοι για την αντικατάσταση των επιβληθέντων περιοριστικών όρων, παρατίθενται στο άρθρο 296 ΚΠοινΔ : «Οι περιοριστικοί όροι που επιβλήθηκαν στον κατηγορούμενο είναι δυνατό να αντικατασταθούν με προσωρινή κράτηση: α) αν, μολονότι προσκλήθηκε νόμιμα, δεν εμφανίζεται στον ανακριτή ή στο δικαστήριο για να δικαστεί, χωρίς να συντρέχουν εύλογα κωλύματα που να κάνουν αδύνατη την εμφάνισή του β) αν έχει κάνει προπαρασκευαστικές πράξεις φυγής· γ) αν παραβιάζει τους όρους που του επιβλήθηκαν ή δεν δηλώσει τη μεταβολή της κατοικίας του σύμφωνα με το επόμενο άρθρο.». Είναι, λοιπόν, προφανές πως όταν ο ανακριτής ή το δικαστικό συμβούλιο έχουν επιβάλλει περιοριστικούς όρους, αυτοί μπορούν να αντικατασταθούν με προσωρινή κράτηση όταν λάβουν χώρα μεταγενέστερα πραγματικά περιστατικά τα οποία μαρτυρούν την πρόθεση του κατηγορουμένου να αποφύγει την εμφάνισή του ενώπιον των δικαστικών αρχών και την υποβολή του στην ποινή που πιθανόν του επιβληθεί. Με την προωθούμενη διάταξη του υπό διαβούλευση σχεδίου νόμου, προβλέπεται: «Άρθρο 296. Λόγοι για την αντικατάσταση των περιοριστικών όρων με προσωρινή κράτηση. Οι περιοριστικοί όροι που επιβλήθηκαν στον κατηγορούμενο είναι δυνατό να αντικατασταθούν με προσωρινή κράτηση: α) αν, μολονότι προσκλήθηκε νόμιμα, δεν εμφανίζεται στον ανακριτή ή στο δικαστήριο για να δικαστεί, χωρίς να συντρέχουν εύλογα κωλύματα που να κάνουν αδύνατη την εμφάνισή του· β) αν έχει κάνει προπαρασκευαστικές πράξεις φυγής· γ) αν παραβιάζει τους όρους που του επιβλήθηκαν ή δεν δηλώσει τη μεταβολή της κατοικίας του σύμφωνα με το επόμενο άρθρο. Οι περιοριστικοί όροι που έχουν επιβληθεί στον κατηγορούμενο σε περιπτώσεις κακουργημάτων των Κεφαλαίων Έκτου, περί εγκλημάτων κατά της δημόσιας τάξης, Δεκάτου Τρίτου, περί κοινώς επικινδύνων εγκλημάτων, Δεκάτου Τετάρτου, περί εγκλημάτων κατά συγκοινωνιών, τηλεπικοινωνιών και άλλων κοινωφελών εγκαταστάσεων, Δεκάτου Ογδόου περί εγκλημάτων κατά της προσωπικής ελευθερίας, Δεκάτου Ενάτου, περί εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας και οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής, των άρθρων 299, περί ανθρωποκτονίας με δόλο, 310, περί βαριάς σωματικής βλάβης, 311, περί θανατηφόρας σωματικής βλάβης, 312, περί σωματικής βλάβης αδύναμων ατόμων, 374 περί διακεκριμένης κλοπής, 380, περί ληστείας, 385, περί εκβίασης, και 386, περί απάτης, του Ειδικού Μέρους του Ποινικού Κώδικα (ν. 4619/2019, Α’ 95), του ν. 2168/1993 (Α’ 147), περί όπλων, και του ν. 4139/2013 (Α’ 74), περί ναρκωτικών, αντικαθίστανται με προσωρινή κράτηση: α) αν ασκηθεί σε βάρος του νέα ποινική δίωξη για κάποιο από τα παραπάνω κακουργήματα, β) δυνητικά, αν ασκηθεί νέα ποινική δίωξη για περίπτωση πλημμελήματος των ανωτέρω πράξεων, που φέρεται ότι τέλεσε μετά την επιβολή περιοριστικών όρων και κατά τη διάρκεια της ισχύος τους. Σε κάθε περίπτωση διατάσσεται η προσωρινή κράτηση του κατηγορουμένου και για τη νέα ποινική δίωξη, σύμφωνα με το άρθρο 286.». Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι αν έχουν επιβληθεί περιοριστικοί όροι για συγκεκριμένα αδικήματα και εκ των υστέρων ασκηθεί νέα ποινική δίωξη για τα ίδια αδικήματα, επέρχονται σωρευτικά δύο συνέπειες: α) οι πρώτοι περιοριστικοί όροι αντικαθίστανται με προσωρινή κράτηση και β) επιβάλλεται προσωρινή κράτηση στα πλαίσια της δεύτερης δίωξης. Δηλαδή με μιας ο κατηγορούμενος βρίσκεται αντιμέτωπος με δύο εντάλματα προσωρινής κράτησης, απλά και μόνον γιατί σε βάρος του ασκήθηκε μια νέα ποινική δίωξη. Αυτό ακριβώς είναι το κομβικό σημείο στο συγκεκριμένο νομοσχέδιο: το μόνο γεγονός που θα αξιολογείται από τα δικαστικά όργανα (της Α και Β δίωξης) είναι η άσκηση της δεύτερης ποινικής δίωξης· όχι οι περιστάσεις τέλεσης της πράξης, όχι η προσωπικότητα του κατηγορουμένου, όχι το πρόσωπο του εγκαλούντος. Ελάχιστα, βέβαια, είναι αναγκαίο να επισημανθεί ότι η τροποποίηση του άρθρου 296 ΚΠοινΔ, έρχεται σε αντίθεση με την Ε.Σ.Δ.Α.. Σύμφωνα με το Ε.Δ.Δ.Α. ⁷: «…η εύλογη υπόνοια αποτελεί προϋπόθεση απαραίτητη για την εγκυρότητα της προσωρινής κράτησης, αλλά μετά από ένα ορισμένο χρονικό διάστημα – δηλαδή από την πρώτη δικαστική απόφαση που διατάζει την προσωρινή κράτηση – δεν αρκεί πλέον. Στη συνέχεια, το Δικαστήριο πρέπει να εξακριβώσει: (α) εάν άλλοι λόγοι που παρατίθενται από τις δικαστικές αρχές εξακολουθούν να δικαιολογούν την στέρηση της ελευθερίας και (β) εάν οι λόγοι αυτοί είναι «σχετικοί» και «επαρκείς» και εάν οι εθνικές αρχές επέδειξαν «ειδική επιμέλεια» κατά τη διεξαγωγή της διαδικασίας. Πρέπει δε επίσης να υπάρχει επαρκής αιτιολόγηση για οποιαδήποτε περίοδο κράτησης, ανεξάρτητα από το πόσο σύντομη είναι, κάτι που πρέπει να αποδεικνύεται πειστικά από τις αρχές. Η αιτιολογία που θεωρήθηκε ότι περιέχει «σχετικούς» και «επαρκείς» λόγους – εκτός από την ύπαρξη εύλογης υπόνοιας – στη νομολογία του Δικαστηρίου, περιλαμβάνει λόγους όπως ο κίνδυνος διαφυγής, ο κίνδυνος πίεσης που αρχίζει να ασκείται στους μάρτυρες ή λήψης αποδεικτικών στοιχείων, ο κίνδυνος συμπαιγνίας, ο κίνδυνος διάπραξης νέου αδικήματος, ο κίνδυνος πρόκλησης δημόσιας αναταραχής και η ανάγκη προστασίας του κρατουμένου. Μέχρι την καταδίκη, ένας κατηγορούμενος πρέπει να τεκμαίρεται αθώος και ο σκοπός της υπό εξέταση διάταξης είναι ουσιαστικά να διεκδικήσει την αποφυλάκιση του όταν η συνεχιζόμενη κράτησή του παύει να είναι εύλογη.». Δηλαδή, σύμφωνα με το Ε.Δ.Δ.Α., η επιβολή και η παράταση της προσωρινής κράτησης, θα πρέπει να στηρίζονται σε πραγματικά περιστατικά από τα οποία θα προκύπτουν «αποχρώσες ενδείξεις» που θα κατατείνουν στην επικινδυνότητα του κατηγορουμένου. Συνεπώς, η άσκηση της ποινικής δίωξης για άλλο αδίκημα δεν μπορεί από μόνη της να δικαιολογήσει ούτε την επιβολή της προσωρινής κράτησης και πολύ περισσότερο την αντικατάσταση των περιοριστικών όρων που τέθηκαν στα πλαίσια άλλης ποινικής δίωξης. Αν ο ανακριτής (ή το δικαστικό συμβούλιο) έκρινε, σύμφωνα με το φάκελο της δικογραφίας, ότι ο κατηγορούμενος πρέπει να αφεθεί ελεύθερος με περιοριστικούς όρους, τους οποίους ο τελευταίος τηρεί, με ποια λογική θα τους αντικαταστήσει, απλά και μόνο επειδή ασκήθηκε μια δεύτερη ποινική δίωξη, χωρίς μάλιστα να έχει πρόσβαση στη νέα δικογραφία. Αντιλαμβανόμαστε πόσο επικίνδυνη είναι η συγκεκριμένη διάταξη, όταν ένας εισαγγελέας (ο εισαγγελέας της δεύτερης ποινικής δίωξης) στην ουσία θα επιβάλλει δύο προσωρινές κρατήσεις (μία που θα επιβληθεί με την αντικατάσταση των περιοριστικών όρων και μία στα πλαίσια της δεύτερης ποινικής δίωξης), αφού τα άλλα δικαστικά όργανα (της πρώτης και της δεύτερης ποινικής δίωξης) θα δεσμεύονται από τη διάταξη του άρθρου 296 ΚΠοινΔ να εκδώσουν μια τυπική απόφαση «forcé»⁸, χωρίς να μπορούν να κρίνουν επί της ουσίας; Ας σκεφτούμε το ακόλουθο σενάριο: Στον Α έχει ασκηθεί ποινική δίωξη για διακίνηση ναρκωτικών και του έχουν επιβληθεί περιοριστικοί όροι (π.χ. εμφάνιση στο Α.Τ. της κατοικίας τους και απαγόρευση εξόδου από τη χώρα). Κάποια ημέρα επισκέπτεται τον Β που κρατείται σε σωφρονιστικό κατάστημα και στα πράγματα που του δίνει συμπεριλαμβάνεται και ένα πανωφόρι, στο οποίο υπάρχει ένας καφές λεκές. Αμφότεροι συλλαμβάνονται, με την υποψία ότι το ρούχο είναι εμβαπτισμένο με ναρκωτικά (ο καφέ λεκές) και ασκείται σε βάρος τους ποινική δίωξη για διακίνηση ναρκωτικά σε σωφρονιστικό κατάστημα, για την οποία προβλέπεται ποινή κάθειρξης τουλάχιστον δέκα ετών και χρηματική ποινή από πενήντα χιλιάδες (50.000) ευρώ μέχρι πεντακόσιες χιλιάδες (500.000) ευρώ⁹. Με τη νέα διάταξη οι περιοριστικοί όροι του Α θα αντικατασταθούν με προσωρινή κράτηση, ενώ θα του επιβληθεί και νέα προσωρινή κράτηση για την διακίνηση ναρκωτικών στο σωφρονιστικό κατάστημα. Όμως, αν μετά έλθει η απάντηση του Χημείου ότι ο λεκές ήταν απλά καφές τι θα έχει συμβεί; Θα έχει επιβληθεί εξαναγκαστικά μία προσωρινή κράτηση, αφού ο ανακριτής της δεύτερης δίωξης δε θα μπορεί να κάνει διαφορετικά, ενώ θα έχει κινηθεί (αν δεν έχει ολοκληρωθεί) και η διαδικασία για την αντικατάσταση των περιοριστικών όρων¹⁰. Περαιτέρω, ένα άλλο ζήτημα το οποίο δεν έχει ακόμα ξεκαθαριστεί, είναι ο τρόπος με τον οποίο ο ανακριτής της πρώτης ποινικής δίωξης, που θα υπηρετεί π.χ. στο Πρωτοδικείο Ορεστιάδας, θα πληροφορηθεί τη δεύτερη ποινική δίωξη που ασκήθηκε π.χ. στο Πρωτοδικείο Ζακύνθου. Μέχρι στιγμής δεν υπάρχει μια ενιαία ηλεκτρονική βάση δεδομένων όπου θα έχουν πρόσβαση τα ανακριτικά γραφεία και οι εισαγγελίες και στην οποία θα φαίνονται οι διώξεις που έχουν ασκηθεί σε κάθε κατηγορούμενο, τα αδικήματα για τα οποία κατηγορείται και οι περιοριστικοί όροι που του έχουν επιβληθεί.

Με την τροποποίηση του άρθρου 296 ΚΠοινΔ, ο νομοθέτης είναι σίγουρο ότι έχει επιλέξει να αυστηροποιήσει το πλαίσιο επιβολής προσωρινής κράτησης, αναφορικά με συγκεκριμένα αδικήματα. Ελπίζω και εύχομαι να μην το κάνει για να κατευνάσει την κοινή γνώμη, καθιστώντας την προσωρινή κράτηση ένας είδος προ-ποινής, περιορίζοντας παράλληλα τη διακριτική ευχέρεια των δικαστικών οργάνων. Σε κάθε περίπτωση, ασχέτως κινήτρων, είναι βέβαιο ότι η νέα διάταξη θα κριθεί άμα την εφαρμογή της ενώπιον των δικαστικών συμβουλίων, τα οποία θα κληθούν να αποφανθούν για το ζήτημα της συμβατότητάς της με την Ε.Σ.Δ.Α.

Ιωάννης Χήνος

Εφέτης

1^ https://dikastis.blogspot.com/2024/12/blog-post_74.html

2^ όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 124 του Ν. 4855/2021 (ΦΕΚ Α 215/12-11-2021)

3^ Δαλακούρα Θεοχάρη, Αν. Καθηγητής Νομικής Δ.Π.Θ. «Αρχή της αναλογικότητας και μέτρα δικονομικού καταναγκασμού» ΠοινΧρον τόμος 2005, σελ. 961

4^ ΑΠ ποιν. 1460/2003 ΕλΔικ 2003/1474

5^ Αθανάσιος Ζαχαριάδης Αν. Καθηγητής ΑΠΘ, † Λάμπρος Μαργαρίτης, Ομ. Καθηγητής ΑΠΘ «Ο ΝΕΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΔΙΚΟΝΟΜΙΑΣ» (συλλογικό έργο), άρθρο 286 υπό Ε. Χριστοδουλοπούλου, έκδοση 2^η, ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ.

6^ Εξαιρετικά ενδιαφέρον το άρθρο του Απόστολου Γεωργιάδη « “Κοινή γνώμη”», “λαϊκό περί δικαίου αίσθημα” και απονομή δικαιοσύνης», ΧρΙδΔικ τόμος 2020, σελ. 561, Π.Ν. ΣΑΚΚΟΥΛΑΣ

7^ Ε.Δ.Δ.Α. 1) Zohlandt κατά Ολλανδίας της 09.02.2021 (αρ. προσφ. 69491/16) (μεταφρασμένη η απόφαση στην ιστοσελίδα https://www.echrcaselaw.com), 2) NERATTINI κατά Ελλάδας της 18.12.2008 (αρ. προσφ. 43529/07) (στην ιστοσελίδα https://hudoc.echr.coe.int)

8^ «Forcé» ονομάζεται στο σκάκι η μοναδική κίνηση την οποία «εξαναγκάζεται» να κάνει ο παίκτης, ελλείψει άλλων.

9^ Άρθρο 22 §§1 και 2 Ν. 4139/2013.

10^ Το παράδειγμα βασίζεται σε πραγματική υπόθεση που είχα χειριστεί ως ανακριτής.