«Μπορεί να υπάρχει μια δημοκρατία χωρίς διάκριση των εξουσιών;»

 

Συντάκτης: Γεράσιμος Έξαρχος

Φοιτητής Νομικής, Πανεπιστήμιο Σορβόννης (Université Sorbonne Paris Nord)

    «Δεν υπάρχει ελευθερία αν η εξουσία της δικαιοσύνης δεν είναι ξεχωριστή από την εκτελεστική και τη νομοθετική» 

«Il n’y a point encore de liberté, si la puissance de juger n’est pas séparée de la puissance législative et de l’exécutrice.»

– Μοντεσκιέ, Το Πνεύμα των Νόμων. (Βιβλίο XI, Κεφάλαιο 6)

Η ανωτέρω ρήση του συγγραφέα και φιλοσόφου του Διαφωτισμού συνοψίζει τη θεμελιώδη αρχή της διάκρισης των εξουσιών, η οποία συνιστά τον ακρογωνιαίο λίθο της συνταγματικής δημοκρατίας. Με τη διάκριση εξουσιών διασφαλίζεται η θεσμική ισορροπία, η αποτροπή της συγκέντρωσης εξουσίας και η προστασία των ατομικών δικαιωμάτων. Πρόκειται για έναν μηχανισμό που θωρακίζει την ελευθερία και εγγυάται την εύρυθμη λειτουργία του κράτους δικαίου.

    Η έννοια της δημοκρατίας, επομένως, ορίζεται ως το πολιτικό σύστημα όπου η εξουσία πηγάζει από τον λαό και ασκείται άμεσα ή μέσω αντιπροσώπων. Στον πυρήνα της δημοκρατικής διακυβέρνησης βρίσκεται η κατανομή της κρατικής εξουσίας στους τρεις βασικούς πυλώνες της: τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική εξουσία, η οποία αποτελεί θεμέλιο για την επιβίωση και τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

    Η νομοθετική εξουσία (législatif) αφορά τη δημιουργία και ψήφιση νόμων, συνήθως από ένα εκλεγμένο κοινοβούλιο. Η εκτελεστική εξουσία (exécutif) σχετίζεται άρρηκτα με την εφαρμογή αυτών των νόμων και τη διακυβέρνηση του κράτους, ενώ η δικαστική εξουσία (judiciaire) επιλύει διαφορές και ελέγχει τη συμμόρφωση με το δίκαιο. Η διάκριση αυτών των εξουσιών έχει ως στόχο την αποτροπή της συγκέντρωσης εξουσιών σε ένα μόνο όργανο ή πρόσωπο, διασφαλίζοντας την ισορροπία και την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

    Οι ρίζες αυτής της αρχής εντοπίζονται στην αρχαία ελληνική σκέψη, ιδίως στα έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη και στη λειτουργία της αθηναϊκής πολιτείας και του πολιτεύματος της Σπάρτης. Οι αρχαίοι Έλληνες πρώτοι επεσήμαναν ότι η κατανομή των λειτουργιών του κράτους διασφαλίζει τη σταθερότητα και την προστασία της ελευθερίας.

    Η προαναφερθείσα θεωρία αποκρυσταλλώθηκε κατά την εποχή του διαφωτισμού τον 17ο και 18ο αιώνα κατά τον οποίο προωθήθηκεη πνευματική και πολιτική απελευθέρωση με παγκόσμιες επιρροές και επιδράσεις. Ο Montesquieu, στο έργο του Το Πνεύμα των Νόμων (1748)¹, συστηματοποίησε την έννοια της διάκρισης των εξουσιών, επηρεασμένος από την αγγλική συνταγματική πρακτική και τη σκέψη του John Locke². Η επιρροή της θεωρίας του είναι πρόδηλη σε ιστορικά συνταγματικά κείμενα, όπως το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών (1787)³ και η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (1789).⁴

    Η διάκριση των εξουσιών διασφαλίζει την ισορροπία και τον αλληλοέλεγχο μεταξύ νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας. Ωστόσο, τίθεται το ερώτημα αν η ύπαρξη της δημοκρατίας εξαρτάται από την αυστηρή τήρηση αυτής της αρχής ή αν μπορούν να υπάρξουν εναλλακτικά συστήματα διακυβέρνησης που να διασφαλίζουν τη δημοκρατική νομιμοποίηση και προστασία των δικαιωμάτων.

    Σε περιόδους κρίσεων, όταν η συγκέντρωση εξουσιών εμφανίζεται ως αναγκαία για την αποτελεσματική διαχείριση επειγόντων ζητημάτων, ανακύπτουν κρίσιμα ερωτήματα: Μπορεί η δημοκρατία να επιβιώσει και να λειτουργήσει χωρίς τη σαφή διάκριση των εξουσιών; Εάν ναι, ποια θεσμικά αντίβαρα και μηχανισμοί λογοδοσίας είναι απαραίτητα για να διασφαλιστεί η δημοκρατική νομιμοποίηση, η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και η αποτροπή αυταρχικών τάσεων;

    Για να δωθεί μια απάντηση στο εν λόγω μείζον νομικό ερώτημα η ανάλυση θα χωριστεί σε δύο κύρια μέρη. Στη διάκριση των εξουσιών ως αδήριτη προϋπόθεση για τη δημοκρατία, όπου θα διερευνηθεί ενδελεχώς η ιστορική εξέλιξη της διάκρισης εξουσιών και η θεσμική της εφαρμογή στη γαλλική δημοκρατία, αποδεικνύοντας τη σημασία της για τη διασφάλιση της ελευθερίας και της ισορροπίας (Ι).

Στο δεύτερο μέρος, θα εξεταστεί υπό νομικό πρίσμα εάν μπορεί η δημοκρατία να επιβιώσει χωρίς αυστηρή διάκριση των εξουσιών, όπου θα αναλυθούν οι προκλήσεις και οι συνέπειες της συγκέντρωσης εξουσιών, ιδίως σε περιόδους κρίσεων, καθώς και οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν για τα ανθρώπινα δικαιώματα από τέτοιες παρεκκλίσεις (ΙΙ).

Η κάτωθι ανάλυση θα οδηγήσει σε μια συνολική ανασκόπηση της σημασίας της διάκρισης των εξουσιών για τη βιωσιμότητα και τη νομιμοποίηση της δημοκρατίας.

 

1. Η διάκριση των εξουσιών ως αδήριτη προϋπόθεση για τη δημοκρατία

Η θεωρία της διάκρισης των εξουσιών, όπως εξελίχθηκε ιστορικά, συνιστά αναμφίβολα τον βασικό πυλώνα της σύγχρονης κατανόησης της δημοκρατίας. Στην πρώτη ανάλυση, εξετάζεται η ιστορική πορεία αυτής της θεωρίας και οι θεσμικές αρχές που τη διαμόρφωσαν.

 

 

A. Η ιστορική καθιέρωση της διάκρισης των εξουσιών ως θεμέλιο της δημοκρατίας

    Η αρχή της διάκρισης των εξουσιών θέτει τις ρίζες της στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Στην Αθήνα, η κατανομή αρμοδιοτήτων ανάμεσα στην Εκκλησία του Δήμου, τους στρατηγούς και τα δικαστήρια διασφάλιζε την ισορροπία και την αποτροπή αυθαιρεσίας. Στη Σπάρτη, η ύπαρξη δύο βασιλέων και η λειτουργία της Γερουσίας ενσωμάτωναν την ιδέα του αλληλοελέγχου. Ο Αριστοτέλης, στα Πολιτικά, ανέδειξε τη διάκριση μεταξύ νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας ως απαραίτητη για την εύρυθμη λειτουργία της πολιτείας.

    Κατά τον Διαφωτισμό, ο Montesquieu ανέπτυξε τη θεωρία αυτή πιο συστηματικά. Στο Πνεύμα των Νόμων, διατύπωσε την ανάγκη για διάκριση μεταξύ των εξουσιών, τονίζοντας ότι η συγκέντρωσή τους οδηγεί στην τυραννία. Η θεωρία του είχε ισχυρή επίδραση στις συνταγματικές διακηρύξεις του 18ου αιώνα. Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (1789) αναφέρει ρητά ότι «κάθε κοινωνία που δεν εξασφαλίζει τη διάκριση των εξουσιών δεν έχει Σύνταγμα». Παρομοίως, το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών ενσωματώνει τη διάκριση των εξουσιών μέσω μηχανισμών ελέγχου και ισορροπίας.

    Η ιστορική αυτή εξέλιξη αναδεικνύει τη διάκριση των εξουσιών ως απάντηση στις προκλήσεις της αυταρχικής διακυβέρνησης. Ενδεικτικώς, η απολυταρχική Γαλλία του Λουδοβίκου ΙΔ’ κατέδειξε την ανάγκη για θεσμικούς περιορισμούς της εξουσίας. Το ίδιο υφίσταται και για την εμπειρία της Αμερικανικής Επανάστασης, όπου η διάκριση εξουσιών αποτέλεσε θεμέλιο της συνταγματικής τάξης.

 

B. Η θεσμική εφαρμογή της διάκρισης των εξουσιών στη Γαλλική Δημοκρατία

    Το Σύνταγμα της Πέμπτης Δημοκρατίας (1958) αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η διάκριση εξουσιών προσαρμόζεται στις ανάγκες του σύγχρονου κράτους. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας έχει ενισχυμένες εξουσίες, όπως η διάλυση της Εθνοσυνέλευσης (άρθρο 12)⁵ και η ανακήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης (άρθρο 16)⁶. Παράλληλα, η Βουλή διατηρεί τη δυνατότητα ελέγχου της κυβέρνησης μέσω της πρότασης μομφής (άρθρο 49)⁷.

    Ιδιαίτερη μνεία αξίζει το γεγονός ότι η δικαστική εξουσία, μέσω του Συνταγματικού Συμβουλίου, εξασφαλίζει τη συνταγματικότητα των νόμων. Επί παραδείγματι, το Συμβούλιο έχει ακυρώσει νομοθετήματα που κρίθηκαν ότι παραβιάζουν τις συνταγματικές ελευθερίες. Αυτή η εξισορρόπηση μεταξύ των εξουσιών διασφαλίζει ότι καμία δεν υπερισχύει απολύτως, διατηρώντας τη δημοκρατική νομιμότητα.

    Η ισορροπία αυτή είναι εμφανής στην πρακτική εφαρμογή. Φερ' ειπείν, η πρόταση μομφής που κατέθεσε στη Γαλλία η αντιπολίτευση κατά της κυβέρνησης το 2023 ανέδειξε τον ρόλο της Εθνοσυνέλευσης ως ελεγκτικού μηχανισμού. Παρά ταύτα, η ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας εγείρει έντονες ανησυχίες για πιθανές παρεκκλίσεις.

 

ΙΙ. Δύναται η δημοκρατία να επιβιώσει χωρίς αυστηρή διάκριση των εξουσιών;

Η διάκριση των εξουσιών διαδραματίζει καταλυτικό παράγοντα και sine qua non προϋπόθεση για τη διασφάλιση της δημοκρατικής ευστάθειας, αλλά οι προκλήσεις της σύγχρονης εποχής, θέτουν υπό αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητα και την ανθεκτικότητά της. Στο πρώτο μέρος της ανάλυσης, εξετάζεται πώς και γιατί η συγκέντρωση εξουσιών σε περιόδους κρίσεων εμφανίζεται ως αναγκαία επιλογή ή δυνητικός κίνδυνος

Α. Οι επιπτώσεις της συγκέντρωσης εξουσιών σε περιόδους κρίσεων

    Η νομική θεώρηση των επιπτώσεων της συγκέντρωσης εξουσιών σε περιόδους κρίσεων εγείρει μείζονα ζητήματα για την εφαρμογή του Συντάγματος και τη διατήρηση της δημοκρατικής τάξης, ιδίως όταν η κρίση απαιτεί έκτακτα μέτρα. Το άρθρο 16 του Συντάγματος της Γαλλίας αποτελεί παράδειγμα της εκτροπής από την αυστηρή τήρηση της διάκρισης των εξουσιών, προβλέποντας την εκχώρηση «πλήρους εξουσίας» στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, υπό τις προϋποθέσεις σοβαρών κινδύνων για τη δημοκρατία ή τη διακυβέρνηση της χώρας.

Η εφαρμογή του εν λόγω άρθρου, όπως καταδεικνύει η περίπτωση του Charles de Gaulle το 1961, εγείρει ζητήματα συνταγματικής τάξης και πολιτικής νομιμοποίησης. Ο de Gaulle, επικαλούμενος την ανάγκη να αντισταθμίσει την αβεβαιότητα και την αναστάτωση που προκαλούν οι εξελίξεις στην Αλγερία, επικαλέστηκε την εκτελεστική εξουσία του προεδρικού αξιώματος για να αντιμετωπίσει την κρίση. Η προαναφερθείσα ενέργεια, αν και νομικά έγκυρη, ενέχει κρίσιμα ζητήματα που σχετίζονται με την υπονόμευση της θεσμικής ισορροπίας και της διάκρισης των εξουσιών.

Το Συνταγματικό Συμβούλιο, εξετάζοντας την εφαρμογή του άρθρου 16, προέβη σε μια κριτική εκτίμηση της αναγκαιότητας αυτής της έκτακτης εξουσίας, τονίζοντας παράλληλα την ανάγκη για αυστηρούς όρους περιορισμού και την επιστροφή στην κανονικότητα της συνταγματικής τάξης. Αυτή η απόφαση προβάλλει τη σημασία της ενσωμάτωσης ελέγχων και ισορροπιών, ακόμη και σε περιόδους κρίσης, ώστε να εξασφαλιστεί η αποφυγή αυθαιρεσίας και υπέρβασης των συνταγματικών ορίων.

 

Β. Οι κίνδυνοι των παρεκκλίσεων από τη διάκριση εξουσιών για τα ανθρώπινα δικαιώματα. 

    Στο σύγχρονο κράτος, η διάκριση εξουσιών δεν εφαρμόζεται με απόλυτη αυστηρότητα.

A contrario, παρατηρείται συνεργασία μεταξύ των εξουσιών. Στη Γαλλία, η εκτελεστική εξουσία επηρεάζει έντονα τη νομοθετική διαδικασία μέσω της πρωτοβουλίας της κυβέρνησης. Το γεγονός αυτό καθίσταται έκδηλο όταν η κυβέρνηση απολαμβάνει κοινοβουλευτική πλειοψηφία.

    Το εν λόγω φαινόμενο μπορεί να οδηγήσει σε υπερσυγκέντρωση εξουσιών. Ενδεικτικώς, η χρήση του άρθρου 49.3 για την ψήφιση νομοσχεδίων χωρίς ψηφοφορία έχει προκαλέσει αντιδράσεις, καθώς περιορίζει τον ρόλο της Βουλής. Παρά ταύτα, η ύπαρξη θεσμών όπως το Συνταγματικό Συμβούλιο εξισορροπεί αυτές τις τάσεις.

    Η θεωρία του Montesquieu περί αλληλοελέγχου των εξουσιών συνδέεται άρρηκτα με τη χρήση των μηχανισμών ελέγχου στη γαλλική δημοκρατία. Παράδειγμα αποτελεί η δυνατότητα της Εθνοσυνέλευσης να καταθέσει πρόταση μομφής (άρθρο 49 του Συντάγματος), που ενισχύει την ισορροπία εξουσιών.

    Παράλληλα, η χρήση του άρθρου 49.3 του Γαλλικού Συντάγματος ⁸ από την κυβέρνηση για την έγκριση νομοσχεδίων χωρίς ψηφοφορία αναδεικνύει τη διασταύρωση λειτουργιών και τις εντάσεις που προκαλεί στο δημοκρατικό σύστημα.

    Σύμφωνα με τη προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων, η δικαστική εξουσία αποτελεί το τελευταίο ανάχωμα για την προστασία των ατομικών ελευθεριών. Η απόφαση υπ’ αριθ. 71-44 DC του Conseil Constitutionnel έκρινε ότι η αρχή της διάκρισης των εξουσιών είναι απαραίτητη για τη διαφύλαξη της προσωπικής ελευθερίας (liberté individuelle).  Ως κοινωνική δικαιοσύνη ορίζεται η ισορροπία μεταξύ εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας διασφαλίζει ότι οι μειονότητες δεν αποκλείονται από τη λήψη αποφάσεων. Στη Γαλλία, ο ρόλος των ανεξάρτητων διοικητικών αρχών, όπως του Défenseur des droits,⁹ ενισχύει την προστασία των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων.

    Εν κατακλείδι, η δημοκρατία στηρίζεται θεμελιωδώς στην αρχή της διάκρισης των εξουσιών, η οποία εξασφαλίζει τη θεσμική ισορροπία, τον αμοιβαίο έλεγχο και την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Ωστόσο, σε περιόδους κρίσεων, όπου παρατηρείται συγκέντρωση εξουσιών για λόγους ταχύτητας και άμεσης αντιμετώπισης έκτακτων περιστάσεων, η εφαρμογή της αρχής αυτής τίθεται υπό δοκιμασία. Αν και οι παρεκκλίσεις από τη διάκριση εξουσιών δύνανται να θεωρηθούν επιτακτικές σε ορισμένες περιπτώσεις, δεν είναι συμβατές με τη δημοκρατική νομιμότητα, εάν δεν συνοδεύονται από ισχυρούς μηχανισμούς λογοδοσίας και διαφάνειας.

    Η ενίσχυση της δικαστικής εποπτείας είναι καίριας σημασίας. Η δικαστική εξουσία πρέπει να λειτουργεί ως εγγυητής της συνταγματικότητας και της προστασίας των δικαιωμάτων, ιδίως κατά τη διάρκεια περιόδων κρίσεων. Ταχύτερες διαδικασίες ελέγχου για κυβερνητικές αποφάσεις είναι απαραίτητες, ώστε να διασφαλιστεί η προσωρινότητα και η αναλογικότητα των περιορισμών που επιβάλλονται.

    Συγχρόνως, ο ρόλος του Κοινοβουλίου καθίσταται επιβεβλημένη ανάγκη να εκσυγχρονιστεί. Ως κύριος εκφραστής της λαϊκής κυριαρχίας, το Κοινοβούλιο οφείλει να διατηρεί ενεργό ρόλο ακόμη και υπό συνθήκες έκτακτης ανάγκης. Η δυνατότητα άσκησης ουσιαστικού ελέγχου στις πράξεις της εκτελεστικής εξουσίας, όπως μέσα από ενισχυμένες διαδικασίες λογοδοσίας και τη λειτουργία ειδικών επιτροπών, ενισχύει τη δημοκρατική ισορροπία.

    Εξίσου σημαντική είναι η ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση των πολιτών σχετικά με τη σημασία της διάκρισης εξουσιών. Μια κοινωνία που κατανοεί, ενστερνίζεται και υποστηρίζει τους θεσμικούς ελέγχους μπορεί να συμμετέχει ενεργά στη δημοκρατική διαδικασία, ενισχύοντας τη λογοδοσία και αποτρέποντας καταχρήσεις εξουσίας.

    Η διάκριση εξουσιών δεν αποτελεί απλώς θεσμική διάταξη, τουναντίον συνιστά το θεμέλιο της προστασίας των δικαιωμάτων και της ελευθερίας σε μια σύγχρονη δημοκρατία. Η διατήρησή της, ακόμα και σε περιόδους κρίσεων και η ενίσχυσή της με νέες θεσμικές εγγυήσεις διαδραματίζουν επιβεβλημένες συνιστώσες για τη διασφάλιση της δημοκρατικής νομιμότητας και την προαγωγή ενός κράτους δικαίου.

    Ωστόσο, καθώς οι σύγχρονες δημοκρατίες καλούνται να αντιμετωπίσουν ολοένα πιο περίπλοκες και παγκόσμιες προκλήσεις, ανακύπτει το ερώτημα: πώς μπορεί να προσαρμοστεί η αρχή της διάκρισης των εξουσιών στις απαιτήσεις ενός κόσμου που χαρακτηρίζεται από ψηφιακή διακυβέρνηση και υπερεθνικές εξουσίες, χωρίς να υπονομευθεί η δημοκρατική νομιμότητα;

 

Βιβλιογραφία:

1. Montesquieu (Charles-Louis de Secondat), De l’esprit des lois, 2ᵉ éd., Paris, Garnier-Flammarion, 1966.

2. Aristote, La Politique, traduction par Pierre Pellegrin, collection GF-Flammarion, Paris, Flammarion, 1993.

3. Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen, 1789, publiée dans Les grandes déclarations des droits de l’homme et du citoyen, Paris, Gallimard, 1989.

4. Constitution des États-Unis d’Amérique, 1787, disponible dans Les constitutions modernes: Textes fondateurs, 3ᵉ éd., Paris, Dalloz, 2012.

5. Constitution de la Cinquième République française, adoptée en 1958, Paris, éditions PUF, 2008.

6. Kelsen (Hans), Théorie générale des normes, traduction de l’allemand par Olivier Beaud et Fabrice Malkani, collection Léviathan, Paris, PUF, éd. 1996.

7. Hauriou (Maurice), Précis de droit administratif, Paris, Sirey, 1925.

8. Avril (Pierre), La Ve République: Histoire politique et constitutionnelle, collection Droit fondamental, Paris, PUF, 2ᵉ éd., 1994.

1 Το Πνεύμα των Νόμων είναι το κυριότερο συγγραφικό έργο του Μοντεσκιέ. Εκδόθηκε για πρώτη φορά στη Γενεύη το 1748, μετά από 30 χρόνια συγγραφής

2^ Ήταν Άγγλος φιλόσοφος και ιατρός, ο οποίος θεωρείται ένας από τους πλέον σημαίνοντες στοχαστές του Διαφωτισμού και είναι ευρύτερα γνωστός ως ο Πατέρας του Κλασικού Φιλελευθερισμού. Ο Λοκ αποτελεί τον κύριο αντιπρόσωπο του αγγλικού κινήματος του εμπειρισμού.

3^ Το σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, το οποίο ψηφίστηκε την 17η Σεπτεμβρίου 1787 και επικυρώθηκε κατά τη διάρκεια του 1788, καθορίζει την πολιτική και νομική συγκρότηση των ΗΠΑ. Προβλέπει μια ομοσπονδιακή πολιτεία με τη μορφή ενός προεδρικού συστήματος.

4 Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη ψηφίστηκε το 1789 κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης από τη Συντακτική Συνέλευση. Βασισμένη στις ιδέες του Διαφωτισμού και επηρεασμένη από ανάλογο φιλελεύθερο κλίμα κατοχύρωνε για την αστική τάξη με τα άρθρα της κάποια θεμελιώδη δικαιώματα που ως τότε είχαν καταπατηθεί από την εξουσία του απολυταρχικού καθεστώτος.

5^ Le Président de la République peut, après consultation du Premier ministre et des présidents des assemblées, prononcer la dissolution de l'Assemblée nationale.

6^ le Président de la République ne peut pas dissoudre l'Assemblée nationale. le Président ne peut pas interdire au Parlement de se réunir.

7^ Le Premier ministre, après délibération du Conseil des ministres, engage devant l'Assemblée nationale la responsabilité du Gouvernement sur son programme ou éventuellement sur une déclaration de politique générale. L'Assemblée nationale met en cause la responsabilité du Gouvernement par le vote d'une motion de censure.

8^ donne la possibilité au Premier ministre de faire adopter un projet de loi sans un vote de l'Assemblée nationale

9 Le Défenseur des droits est une autorité administrative indépendante. Le Défenseur des droits a été créé en 2011. Il est inscrit dans la Constitution française.