Έκδοση δικαστικών αποφάσεων με ψηφιακή υπογραφή: Το επόμενο βήμα εκσυγχρονισμού της δικαιοσύνης.

 

Γεώργιος Πλαγάκος

Πρόεδρος Πρωτοδικών 

 

 

 

 

 

            

               Τα τελευταία χρόνια ομολογουμένως ανελήφθησαν και υλοποιήθηκαν πολλές πρωτοβουλίες για τον εκσυγχρονισμό της δικαιοσύνης με τη χρήση της πληροφορικής και γενικά της σύγχρονης τεχνολογίας. Περιγράφοντας συνοπτικά τα βήματα που έγιναν προς αυτή την κατεύθυνση, μπορούμε να αναφέρουμε (χωρίς τη μνεία των αριθμών των σχετικών νομοθετημάτων) τη χορήγηση στους πολίτες της δυνατότητας ηλεκτρονικής απόκτησης των πιστοποιητικών που εκδίδει η γραμματεία των δικαστηρίων, ώστε να μειωθούν οι μετακινήσεις και η εν γένει ταλαιπωρία τους, τη φωνοληπτική τήρηση και απομαγνητοφώνηση των πρακτικών αρχικά της πολιτικής και αργότερα της ποινικής δίκης, τη σταδιακή εισαγωγή της ηλεκτρονικής κατάθεσης δικογράφων, η οποία όμως ακόμη τουλάχιστον στην πολιτική δικαιοσύνη ούτε γενικεύθηκε από τον δικηγορικό κόσμο της χώρας ούτε κατέστη γενικώς υποχρεωτική από τη νομοθεσία ενώ πρόσφατα θεσπίσθηκε αρχικά η επίδοση εγγράφων με ηλεκτρονικά μέσα και έπειτα η ηλεκτρονική επίδοση των δικογράφων στην ποινική και πολιτική δίκη. Οι καινοτομίες αυτές παρά τις όποιες αρχικές δυσλειτουργίες μάλλον αφομοιώθηκαν με ικανοποιητικό ρυθμό από τα ενδιαφερόμενα μέρη και το ίδιο πιθανολογείται ότι θα συμβεί με τις πρόσφατα θεσπισθείσες ηλεκτρονικές επιδόσεις. Ήδη προ αρκετού καιρού άνοιξε η συζήτηση για το αμφιλεγόμενο ζήτημα της χρήσης των δυνατοτήτων της τεχνικής νοημοσύνης στην απονομή της δικαιοσύνης. Οι συνθήκες της πανδημίας επιτάχυναν την εισαγωγή και αφομοίωση αυτών των καινοτομιών και συνέβαλαν στην αξιοποίηση επιπρόσθετων δυνατοτήτων που προσφέρει η πληροφορική, όπως η υποβολή κοινού αιτήματος αναβολής εκδίκασης της υπόθεσης με αποστολή στη γραμματεία του δικαστηρίου μηνύματος ηλεκτρονικού ταχυδρομείου από τους πληρεξουσίους δικηγόρους των διαδίκων. Σύμφωνα με το πνεύμα και το λεξιλόγιο της εποχής μας αυτές οι καινοτομίες εντάσσονται μαζί με άλλες συναφείς πρωτοβουλίες στη μετάβαση της δικαιοσύνης στην ψηφιακή εποχή, χρησιμοποιείται δε και ο όρος-νεολογισμός ηλεκτρονική δικαιοσύνη (e-justice).

               Δεδομένου ότι ήδη γίνεται λόγος για την ηλεκτρονική δικογραφία, η οποία δεν γνωρίζουμε πως και σε ποιο βάθος χρόνου θα υλοποιηθεί και τι θα περιλαμβάνει (μόνο τα δικόγραφα ή και τα αποδεικτικά έγγραφα), πρέπει, κατά την άποψη του γράφοντος, να καθιερωθεί -μάλλον θα μπορούσε ήδη να έχει γίνει- η δημοσίευση των δικαστικών αποφάσεων αποκλειστικά και μόνο σε ηλεκτρονική μορφή, ήτοι με τη χρήση προηγμένης ηλεκτρονικής (ψηφιακής) υπογραφής. Αυτό θα ακουγόταν τολμηρό πριν από μερικά χρόνια αλλά πλέον δεν είναι. Οι τεχνικές εγγυήσεις της ασφάλειας των ψηφιακών εγγράφων μάλλον παραμερίζουν τις σχετικές επιφυλάξεις. Η δημοσίευση απόφασης με ψηφιακή υπογραφή θα μπορούσε και πρακτικά προσφέρεται να αποτελέσει το πρώτο βήμα στην καθιέρωση της ηλεκτρονικής δικογραφίας.  

               Κατ’ αρχάς, όλοι οι δικαστές διαθέτουμε ψηφιακή υπογραφή, την οποία αποκτήσαμε υποχρεωτικά πέρυσι στο πλαίσιο του ψηφιακού εκσυγχρονισμού της δικαιοσύνης. Η ψηφιακή υπογραφή χρησιμοποιείται για την ηλεκτρονική διακίνηση των εγγράφων αλλά οι δικαστικές αποφάσεις δεν εμπίπτουν στην ηλεκτρονική διακίνηση των εγγράφων και δεν εκδίδονται ψηφιακά. Πολλοί, ίσως οι περισσότεροι δικαστές, χρησιμοποίησαν την ψηφιακή υπογραφή τους την πρώτη φορά, όταν την απέκτησαν και ποτέ ξανά, με συνέπεια να ξεχάσουν τον τρόπο χρήσης της. Επομένως, το πρώτο βήμα, δηλαδή η απόκτηση ψηφιακής υπογραφής, έχει ήδη γίνει.  

Η έκδοση-δημοσίευση των αποφάσεων αποκλειστικά σε ηλεκτρονική μορφή, δηλαδή η κατάργηση της εκτύπωσης και υπογραφής τους με στυλό, θα έχει ως συνέπεια τη διευκόλυνση της όλης διαδικασίας. Κατ’ αρχάς, οι δικαστές θα μπορούν να δημοσιεύουν τις αποφάσεις χωρίς να απαιτείται η φυσική μετάβασή τους στο δικαστικό μέγαρο. Τώρα είναι δυνατή η ηλεκτρονική αποστολή του κειμένου της απόφασης στο τμήμα δημοσίευσης της γραμματείας του δικαστηρίου και η απόφαση εκτυπώνεται (αυτό τουλάχιστο συμβαίνει μάλλον στα περισσότερα δικαστήρια της χώρας) αλλά δεν δημοσιεύεται πριν ο δικαστής μεταβεί εκεί, προκειμένου να παραδώσει τη δικογραφία και να υπογράψει ιδιοχείρως το εκτυπωμένο κείμενο της απόφασης. Η έκδοση των αποφάσεων με ψηφιακή και μόνον υπογραφή είναι πολύτιμη ιδίως επί προσωρινών διαταγών που δεν εκδίδονται αυθημερόν, καθώς επίσης σε αποφάσεις ασφαλιστικών μέτρων αλλά και σε κάθε περίπτωση που επείγει η έκδοση απόφασης, π.χ. όταν σε λίγες ημέρες επίκειται πλειστηριασμός, ο δε δικαστής πρέπει να διεκπεραιώσει μεγάλο όγκο εργασίας, δηλαδή να συντάξει και άλλες αποφάσεις σε μικρό χρονικό διάστημα. Στις περιπτώσεις αυτές κατανοούμε όλοι ότι είναι αντιπαραγωγικό να μεταβαίνει ο δικαστής στο δικαστικό μέγαρο, για να παραδώσει εκτυπωμένη και υπογραμμένη την απόφαση μαζί με τη δικογραφία ή να παραδώσει μόνο τη δικογραφία και να υπογράψει εκεί την ηλεκτρονικά αποσταλείσα απόφαση που έχει εκτυπώσει το τμήμα δημοσίευσης. Θα ήταν πιο ωφέλιμο, αν μπορούσαν οι δικαστές να δημοσιεύουν τις αποφάσεις αποστέλλοντας το κείμενό τους ψηφιακά υπογεγραμμένο στο τμήμα δημοσίευσης του δικαστηρίου και να υποχρεούνται εντός ορισμένων ημερών να παραδώσουν και τη δικογραφία. Το ίδιο συμβαίνει με τους δικαστές που υπηρετούν σε δικαστήρια μακριά από τον τόπο κατοικίας τους, ιδίως στα νησιά. Αποτελεί κοινό τόπο ότι συντάσσουν τις περισσότερες αποφάσεις κατά τον χρόνο που δεν βρίσκονται στον τόπο του δικαστηρίου για τις δικασίμους και τις άλλες υπηρεσίες, αλλά όταν βρίσκονται στο σπίτι τους, στον τόπο κατοικίας τους. Εντούτοις, ο σημερινός τρόπος δημοσίευσης εμποδίζει την εξ αποστάσεως δημοσίευση των αποφάσεων. Ο χρόνος, εντός του οποίου οι δικαστές θα πρέπει να παραδίδουν τη δικογραφία της ψηφιακά δημοσιευθείσας απόφασης, μπορεί να ορίζεται νομοθετικά. Η παραβίαση αυτής της υποχρέωσης θα επισύρει συνέπειες για τον δικαστή αλλά δεν θα επιδρά στο κύρος της απόφασης.

Θα μπορούσε να προβληθεί η αντίρρηση ότι με την ηλεκτρονική αποστολή των δικαστικών αποφάσεων με ψηφιακή υπογραφή ίσως τίθεται σε αμφιβολία το γεγονός ότι δημοσιεύονται στον τόπο του δικαστηρίου, αφού από το περιεχόμενο της ψηφιακής υπογραφής μπορεί να προκύπτει ότι ο δικαστής κατά τον χρόνο αποστολής κάποιας απόφασης βρισκόταν σε διαφορετικό τόπο από αυτόν του δικαστηρίου. Ενδεικτικά: από το περιεχόμενο της ψηφιακής υπογραφής μίας πολιτικής απόφασης που εκδίδεται και δημοσιεύεται σε δικαστήριο των Αθηνών, προκύπτει ότι κατά τον χρόνο που τέθηκε η ψηφιακή υπογραφή, ο δικαστής βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη και επομένως είναι ανακριβής η τελευταία διάταξη της απόφασης (Κρίθηκε, αποφασίσθηκε και δημοσιεύθηκε στην Αθήνα...). Αυτή η επιφύλαξη δεν αναιρεί τον σύννομο χαρακτήρα της έκδοσης της απόφασης με ψηφιακή υπογραφή, διότι η δημοσίευση δεν θα ολοκληρώνεται με την αποστολή της  ψηφιακά υπογεγραμμένης απόφασης από τον δικαστή στο τμήμα δημοσίευσης του δικαστηρίου από διαφορετικό τόπο και πιθανόν σε μη εργάσιμη για την υπηρεσία ημέρα και ώρα (απόγευμα ή αργία), αλλά μόνον όταν την υπογράφει με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή ψηφιακά, και ο γραμματέας, ο οποίος εκ των πραγμάτων εργάζεται μόνο στο δικαστικό μέγαρο και μόνο τις εργάσιμες ημέρες και ώρες. Άλλωστε, η ώριμη αντιμετώπιση του ζητήματος δεν πρέπει να παραβλέπει ότι εγγενή χαρακτηριστικά της δικαστικής εργασίας είναι η συχνή διαφοροποίηση του τόπου εργασίας από τον τόπο της μόνιμης κατοικίας των δικαστών και η έλλειψη συγκεκριμένου ωραρίου.

Η παραδοχή ότι η ηλεκτρονικά δημοσιευόμενη απόφαση με τις ψηφιακές υπογραφές του δικαστή και του γραμματέα δημοσιεύεται με τη θέση και της δεύτερης υπογραφής (του γραμματέα) παρέχει τη δυνατότητα στους δικαστές να διορθώσουν παραδρομές που εντοπίζουν την τελευταία στιγμή, δηλαδή μετά την αποστολή της απόφασης και πριν από τη θέση της ψηφιακής υπογραφής του γραμματέα. Αυτό είναι εφικτό με την ηλεκτρονική αποστολή νέας εκδοχής του κειμένου της απόφασης, επίσης ψηφιακά υπογεγραμμένου.

Επιπλέον, η αποκλειστικά ηλεκτρονική έκδοση-δημοσίευση των δικαστικών αποφάσεων θα έχει ως συνέπεια την κατάργηση της εκτύπωσής τους και την εξοικονόμηση ποσοτήτων χαρτιού, δια της οποίας θα μειωθεί το οικολογικό αποτύπωμα της σχετικής λειτουργίας της δικαιοσύνης. Ενδεχομένως αυτό να ακούγεται άστοχο ή υπερβολικό, λόγω της μεγάλης σπουδαιότητας των δικαστικών αποφάσεων, αλλά δεν είναι, αν αναλογιστούμε το μέγεθος των αποφάσεών μας, δεδομένου αφ’ ενός του τρόπου σύνταξής τους, δηλαδή όλων όσων πρέπει να γράφουμε για να είναι πλήρεις (αυτό ισχύει περισσότερο για τις πολιτικές αποφάσεις) και αφ’ ετέρου ότι η φωνοληπτική τήρηση των πρακτικών οδήγησε τις ποινικές αποφάσεις σε πρωτόγνωρα μεγάλη έκταση, σε συνδυασμό με τον αριθμό των πολιτικών και ποινικών αποφάσεων που δημοσιεύονται καθημερινά σε όλη τη χώρα. Εξίσου σοβαρές κρατικές λειτουργίες (π.χ. η βεβαίωση των κάθε είδους φόρων και άλλων επιβαρύνσεων, π.χ. των τελών κυκλοφορίας) γίνονται πλέον ψηφιακά. Το ίδιο συμβαίνει με τις περισσότερες μεγάλου μεγέθους πληρωμές, με τη χρήση της ηλεκτρονικής τραπεζικής. Τα σχετικά έγγραφα εκτυπώνονται από τους ενδιαφερόμενους, αν απαιτηθεί. Σε αυτό το διαδικαστικό περιβάλλον, το οποίο παγιώθηκε εδώ και χρόνια, και εν όψει του ότι οδεύουμε προς την ηλεκτρονική κατάθεση των δικογράφων, δεν είναι καθόλου υπερβολικό να υποστηρίζουμε ότι η καθημερινή εκτύπωση χιλιάδων σελίδων χαρτιού για τη δημοσίευση των δικαστικών αποφάσεων σε όλα τα δικαστήρια της χώρας είναι μία υλική ενέργεια, η οποία ελέγχεται με βάση τις αρχές του σύγχρονου ορθολογισμού και ειδικότερα τις διεθνώς κρατούσες οικονομικές και οικολογικές πρακτικές.

Η προστασία του ψηφιακού αρχείου από κυβερνοεπιθέσεις και φυσικές καταστροφές μπορεί να εξασφαλισθεί με την ύπαρξη πλειόνων υπολογιστικών εγκαταστάσεων-εξυπηρετητών και αντιγράφων ασφαλείας. Τόσο στη χώρα μας όσο και παγκοσμίως κυβερνήσεις, οικονομικοί, πολιτικοί και στρατιωτικοί οργανισμοί διατηρούν τα αρχεία τους σε ψηφιακή μορφή αξιοποιώντας τη διαθέσιμη τεχνολογία και μεριμνώντας για το επίπεδο της κυβερνοασφάλειας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα στη χώρας μας είναι η Α.Α.Δ.Ε. και οι τράπεζες. Επομένως, δεν θα ήταν ούτε πρωτότυπο ούτε ριψοκίνδυνο να δημοσιεύονται οι δικαστικές αποφάσεις μόνο σε ηλεκτρονική μορφή με ψηφιακή υπογραφή του δικαστή και του γραμματέα και να τηρούνται σε ψηφιακά αρχεία με τις προδιαγραφές ασφάλειας, οι οποίες θα κριθούν αναγκαίες από το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Ο ορισμός των δικαιουμένων σε πρόσβαση πλην του αρμόδιου προσωπικού της γραμματείας των δικαστηρίων (π.χ. οι δικηγόροι που παραστάθηκαν, οι διάδικοι ή οι νόμιμοι εκπρόσωποί τους) και η διαδικασία πρόσβασης είναι ζητήματα, που επίσης ρυθμίζονται ευχερώς, αφού επί της ουσίας εφαρμοστέα θα είναι τα νυν ισχύοντα για τη λήψη αντιγράφου των δημοσιευμένων αποφάσεων.

Η έκδοση των δικαστικών αποφάσεων αποκλειστικά σε ηλεκτρονική μορφή με ψηφιακή υπογραφή του δικαστή και του γραμματέα δεν είναι ούτε δυσχερής ούτε πλέον αποτελεί τεχνολογικό, θεσμικό ή ψυχολογικό άλμα, αν αναλογισθούμε το επίπεδο στο οποίο βρίσκονται τόσο η ηλεκτρονική διακυβέρνηση όσο και οι ηλεκτρονικές συναλλαγές σε σχέση με πριν από μερικά χρόνια. Ενδεικτικά, θα μπορούσε να υλοποιηθεί είτε με έναρξη από τις πολιτικές αποφάσεις, ώστε η σταδιακή εφαρμογή να συμβάλει στην αντιμετώπιση των όποιων δυσλειτουργιών και σε λίγο χρόνο να ακολουθήσουν οι ποινικές αποφάσεις, είτε ταυτόχρονα, αν αυτό κριθεί οικονομοτεχνικά εφικτό. 

Σε κάθε περίπτωση, εάν ο νομοθέτης κρίνει ότι πρέπει οπωσδήποτε να τηρούνται όλες οι δικαστικές αποφάσεις και σε εκτυπωμένη μορφή, αυτό θα μπορούσε ένα γίνεται σε στάδιο μετά τη δημοσίευσή τους. Δηλαδή η απόφαση θα δημοσιεύεται μόνο σε ηλεκτρονική μορφή με την ψηφιακή υπογραφή του δικαστή και του γραμματέα, χωρίς να απαιτείται η εκτύπωσή της. Έπειτα, στο πλαίσιο της τήρησης του αρχείου του δικαστηρίου θα μπορούσε να εκτυπώνεται, όπως δημοσιεύθηκε, δηλαδή με τις δύο ψηφιακές υπογραφές επ’ αυτής και να αρχειοθετείται σε φυσική μορφή, χωρίς να απαιτείται η υπογραφή της με τον παραδοσιακό τρόπο.