Η αστυνομική βία υπό το πρίσμα της νομολογίας του ΕΔΔΑ

 

Παντελής Αντ. Μαρκούλης*

 

            Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (στο εξής ΕΔΔΑ ή Δικαστήριο) έχει κατά καιρούς κρίνει επί αρκετών υποθέσεων που αφορούσαν στη χρήση βίας από αστυνομικές δυνάμεις. Το Δικαστήριο σε πολλές περιπτώσεις διαπίστωσε παραβίαση διατάξεων της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (στο εξής ΕΣΔΑ ή Σύμβαση). Κατά βάση, το ΕΔΔΑ προβαίνει σε έλεγχο αναλογικότητας, ελέγχοντας εάν τα μέσα που μετήλθαν οι δυνάμεις καταστολής παρίσταντο αναγκαία και αναλογικά υπό τις ειδικές περιστάσεις κάθε υπόθεσης. Ακολουθεί μία συνοπτική έκθεση μερικών από τις σημαντικότερες αποφάσεις του Δικαστηρίου επί του εξεταζόμενου ζητήματος.

 

Πυροβολισμοί σε διαδήλωση και θάνατος διαδηλωτή [Giuliani και Gaggio κατά Ιταλίας, Απόφαση της 25.08.2009]

            Τον Ιούλιο του 2001, στη Γένοβα, κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων στο πλαίσιο της Συνόδου των G8, ο C. Giuliani σκοτώθηκε μετά από πυροβολισμούς των ιταλικών αστυνομικών δυνάμεων. Οι συγγενείς του προσέφυγαν στο ΕΔΔΑ επικαλούμενοι παραβίαση του άρθρου 2 της Σύμβασης (δικαίωμα στη ζωή). Κατά τους ισχυρισμούς τους, η ιταλική αστυνομία υπερέβη το όριο της βίας που ήταν αναγκαίο για την αντιμετώπιση των διαδηλωτών και γενικώς οι αστυνομικές επιχειρήσεις για τη διατήρηση και αποκατάσταση της δημόσιας ασφάλειας ήταν πλημμελείς.

            Το Δικαστήριο έκρινε ότι, υπό τις συγκεκριμένες περιστάσεις, δεν υπήρξε παραβίαση του άρθρου 2 της ΕΣΔΑ, επειδή η χρησιμοποιηθείσα βία από τις αστυνομικές δυνάμεις ήταν η αναγκαία κατά την έννοια της Σύμβασης. Ειδικότερα, ο αστυνομικός που πυροβόλησε ήταν αντιμέτωπος με μία ομάδα διαδηλωτών που επιτέθηκαν με σφοδρότητα στο όχημα εντός του οποίου βρισκόταν ακινητοποιημένος. Υπό αυτές τις συνθήκες, το Δικαστήριο έκρινε ότι ο αστυνομικός ενήργησε με την εύλογη πεποίθηση ότι η ζωή του και η σωματική ακεραιότητα αυτού και των συναδέλφων του ήταν σε κίνδυνο. Εξάλλου, κατά το Δικαστήριο, ο αστυνομικός προειδοποίησε προτάσσοντας καταφανώς το όπλο του και πυροβόλησε διαπιστώνοντας ότι η επίθεση συνεχιζόταν. Στην απόφαση αυτή έχει ασκηθεί δριμεία κριτική και στην ελληνική θεωρία [βλ. ΕΔΔΑ, Αίτηση υπ’ αριθ. 23458/02, Απόφαση 25.08.2009, Giuliani και Gaggio κατά Ιταλίας, με σχόλιο Γ. Καραβοκύρη, σε ΕφΔΔ 5.2009, σ. 618-632].

 

Δακρυγόνα [(1) Ataykaya κατά Τουρκίας, Απόφαση της 22.07.2014, (2) Ali Güneş κατά Τουρκίας, Απόφαση της 10.04.2012, (3) Abdullah Yaşa και άλλοι κατά Τουρκίας, Απόφαση της 16.07.2013]

            Στην πρώτη υπόθεση, ένας διαδηλωτής έφυγε από τη ζωή εξαιτίας της ρίψης εναντίον του μίας χειροβομβίδας δακρυγόνου. Μετά από προσφυγή του πατέρα του, το Δικαστήριο έκρινε ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 2 της ΕΣΔΑ, καθώς η χρήση βίας σε βάρος του συγκεκριμένου διαδηλωτή δεν ήταν, υπό τις περιστάσεις, αναλογική και απαραίτητη. Η αστυνομία δεν έλαβε κανένα μέτρο, ώστε να ελαχιστοποιήσει τον κίνδυνο για τη ζωή του διαδηλωτή. Το Δικαστήριο τόνισε την ανάγκη της ενίσχυσης των ασφαλιστικών δικλείδων αναφορικά με την κατάλληλη χρήση των χειροβομβίδων δακρυγόνων, προκειμένου να περιοριστεί ο κίνδυνος τραυματισμών και θανάτων από τη χρήση τους.

            Στη δεύτερη υπόθεση, ένας διαδηλωτής δέχθηκε χτυπήματα και ψεκασμό με δακρυγόνα αέρια από τις αστυνομικές δυνάμεις. Το Δικαστήριο έκρινε ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 3 της Σύμβασης (απαγόρευση των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης), επειδή οι τουρκικές αρχές δεν μπόρεσαν να δικαιολογήσουν τη χρήση δακρυγόνων αερίων σε βάρος του προσφεύγοντος που είχε ήδη συλληφθεί και ήταν άοπλος.

            Στην τρίτη υπόθεση, ο προσφεύγων συμμετείχε σε βίαιες διαδηλώσεις του PKK και τραυματίστηκε στο κεφάλι από τη ρίψη χειροβομβίδας δακρυγόνου. Το Δικαστήριο έκρινε ότι, δεδομένης της βιαιότητας της διαδήλωσης, η χρήση δακρυγόνων per se δεν παραβίαζε το άρθρο 3 ΕΣΔΑ. Ωστόσο, η ρίψη των χειροβομβίδων ευθέως προς το πλήθος με αποτέλεσμα να προκληθεί δυνατότητα κινδύνου ζωής ή σωματικής βλάβης συνιστούσε παραβίαση του άρθρου 3 της Σύμβασης.

 

Σπρέι πιπεριού [Oya Ataman κατά Τουρκίας, Απόφαση της 05.12.2006]

            Δικηγόρος που συμμετείχε σε μία διαδήλωση κατά των φυλακών τύπου F προσέφυγε στο ΕΔΔΑ, υποστηρίζοντας ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 3 της Σύμβασης, επειδή η τουρκική αστυνομία χρησιμοποίησε σπρέι πιπεριού για να διαλύσει τη συγκέντρωση.

            Το Δικαστήριο δέχθηκε ότι το σπρέι πιπεριού, ενώ μπορεί να προκαλέσει ορισμένες παρενέργειες, δεν συγκαταλέγεται μεταξύ των τοξικών αερίων που περιλαμβάνει το Παράρτημα στη Σύμβαση του 1993 για την απαγόρευση της ανάπτυξης, της παραγωγής, της αποθήκευσης και της χρήσης χημικών όπλων. Τελικά, η προσφυγή απορρίφθηκε κατά το μέρος που αφορούσε στο άρθρο 3, επειδή ο προσφεύγων δεν μπόρεσε να αποδείξει ότι υπέστη συγκεκριμένη σωματική βλάβη ή βλάβη της υγείας του.

            Το Δικαστήριο, όμως, δέχθηκε ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 11 της Σύμβασης (ελευθερία της συνάθροισης). Η βίαιη επέμβαση της αστυνομίας ήταν δυσανάλογη και μη αναγκαία για την αποτροπή ταραχών, καθώς οι διαδηλωτές -περίπου 50- δεν αποτέλεσαν κίνδυνο για τη δημόσια ασφάλεια.

 

Τραυματισμοί κατά τη διάρκεια απαγορευμένης διαδήλωσης [Balçik και άλλοι κατά Τουρκίας, Απόφαση της 29.11.2007]

            Το Δικαστήριο έκρινε ότι η τουρκική αστυνομία, προκαλώντας σοβαρές σωματικές βλάβες στους διαδηλωτές, υπερέβη το αναγκαίο και αναλογικό μέτρο βίας, καθώς από κανένα στοιχείο δεν προέκυψε ότι οι διαδηλωτές αποτελούσαν κίνδυνο για τη δημόσια τάξη. Το ΕΔΔΑ διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 3 της Σύμβασης.

 

Τραυματισμοί κατά τη σύλληψη [Gazioğlu και άλλοι κατά Τουρκίας, Απόφαση της 17.05.2011]

            Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι χτυπήματα στο κεφάλι και στο πρόσωπο από τα οποία προκλήθηκαν σημαντικές σωματικές βλάβες σε διαδηλωτές οι οποίοι δεν διέπραξαν κάποια παράνομη πράξη παρά μόνο ήταν, κατά τους ισχυρισμούς της τουρκικής κυβέρνησης, θρασείς, υπερβαίνουν το αναγκαίο μέτρο βίας. Το Δικαστήριο διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 3 της Σύμβασης.

 

Τραυματισμοί κατά την έρευνα [Cestaro κατά Ιταλίας, Απόφαση της 07.04.2015]

            Το Δικαστήριο δέχθηκε ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ σε περίπτωση τραυματισμού (κατάγματα) με πολλαπλά χτυπήματα του 62χρονου διαδηλωτή, A. Cestaro, ο οποίος, τη στιγμή που η αστυνομία εισήλθε στο κτήριο όπου κατέλυσαν οι διαδηλωτές, καθόταν με την πλάτη στον τοίχο.

 

 

Πλαστικές σφαίρες [Kilici κατά Τουρκίας, Απόφαση της 27.11.2018]

            Σε περίπτωση χρήσης πλαστικών σφαιρών από τις αστυνομικές δυνάμεις, με συνέπεια τον τραυματισμό διαδηλωτών, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 3 της Σύμβασης, καθώς, υπό τις περιστάσεις της συγκεκριμένης υπόθεσης, η χρήση σφαιρών δεν ήταν κατάλληλη ούτε αναλογική προς τον σκοπό διάλυσης της συγκέντρωσης.

 

Ρίψη νερού με πίεση [Eğitim ve Bilim Emekçileri Sendikası και άλλοι κατά Τουρκίας, Απόφαση της 05.07.2016]

            Στη συγκεκριμένη υπόθεση, η αστυνομία χρησιμοποίησε δακρυγόνα και ρίψη νερού με πίεση προκειμένου να διαλύσει διαδήλωση που έλαβε χώρα στην Άγκυρα με αίτημα τη δωρεάν ποιοτική εκπαίδευση. Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ, καθώς τα τραύματα που υπέστησαν οι διαδηλωτές και ο πόνος που υπέφεραν συνιστούσαν απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση. Ακόμη και αν η συμπεριφορά των διαδηλωτών θα μπορούσε, υπό τις περιστάσεις, να δικαιολογήσει τη χρήση βίας, ο σκοπός της διάλυσης της διαδήλωσης δεν μπορεί να δικαιολογήσει τη σφοδρότητα των ρίψεων νερού στο σώμα, στο πρόσωπο ή στο κεφάλι των διαδηλωτών.

 

*Ο Παντελής Μαρκούλης είναι πτυχιούχος της Νομικής ΑΠΘ – Ασκούμενος δικηγόρος και μεταπτυχιακός φοιτητής Νομικής ΑΠΘ.